Bugarska je vlada odlučila zaustaviti makedonske pristupne pregovore s Europskom unijom stavom da Makedonci nisu “autentična” nacija već komunistička izmišljotina. Pritom “zaboravljaju” da su nacionalni identiteti konstrukti 18. i 19. stoljeća i da to što neka nacija kroz te procese prolazi kasnije ne znači da je manje “prirodna” ili legitimna od bugarske, srpske ili hrvatske nacije.
Nevolje (Severne) Makedonije sa nacionalnim identitetom ne prestaju. Nakon što je referendum o promeni imena proguran zarad “EU integracija” (čitaj: zarad ulaska u NATO u cilju slabljenja geopolitičkog položaja Rusije), makedonski susedi koji su u EU nastavljaju da postavljaju proizvoljne prepreke. Ovog puta, probleme ne pravi pacifikovana Grčka, već Bugarska, koja preti da će zaustaviti makedonske pregovore ako Vlada Severne Makedonije ne pristane na niz uslova koji su im postavljeni. Uslovi su potpuno identitetske prirode – tiču se stvari poput upotrebe makedonskog jezika i nacionalnog identiteta, koje Bugarska dovodi u pitanje.
Veoma je zanimljiva argumentacija kojom se koristi bugarska vlada. Glavni krivac za današnje stanje (a to “stanje” je izgleda, samo postojanje makedonske nacije) su, zapravo, komunisti! Nije preterano novo ili neočekivano da jedna država članica EU (ili sama EU) po hiljaditi put za sve krivi komunizam. Ono što je zanimljivo je da se ta linija napada po prvi put koristi za otvoreno promovisanje asimilacionističkih politika, odnosno negiranje prava na nacionalni identitet jednoj državi od strane druge, članice Evropske unije.
Genetski inženjering zlih komunista
Bugarska vlada samo postojanje makedonske nacije smatra za “etnički i lingvistički inženjering koji se dogodio za vrijeme bivših autoritarnih režima”. Pored toga, ističe kako je “novi” makedonski identitet navodno nametnut Makedoncima od strane Josipa Broza Tita, inspirisanog odlukama Kominterne, a da su sami Srbi pokušavali da Makedonce pretvore u Južne Srbe. Memorandum završava pozivom na rehabilitaciju “žrtava komunističkog režima” u Jugoslaviji koje su se izjašnjavale kao Bugari, te na stvaranje komisije “stručnjaka” koja bi se dogovorila o “ključnim osobama i događajima iz naše zajedničke povijesti do 1944.”.
Memorandum tako ponavlja u EU dosta popularan narativ “diskontinuiteta” koji su u nacionalnom razvoju tobože izazvali “totalitarni” režimi – mada, po običaju, misli na samo jedan od dva “totalitarizma“. Dakle, kada je Bugarska u dva navrata okupirala područje Vardarske Makedonije (1915. i 1941. godine) i tamo nametnula asimilacionističku politiku, to je “zajednička povijest”, a kada je Makedonija oslobođena od fašizma (koji joj je nametnula ista ta Bugarska) to je “etnički i lingvistički inženjering autoritarnih režima”. Veoma zanimljiva, mada nimalo atipična, primena evropskih rezolucija o “totalitarizmu”. EU, po običaju, ćuti, što može navesti isključivo na zaključak da joj je rehabilitacija fašizma manji problem od demonizacije komunizma. To Evropsku uniju stavlja na istu političku liniju kao i Orbánovu Mađarsku, kojoj se tobože energično protivi.
Ovo predstavlja i dodatni problem za vladajuće makedonske socijaldemokrate. Ne samo da je činjenica da je Titova Jugoslavija prva sprovela u delo stvaranje teritorijalne samouprave Makedonije i formalno-pravno priznala stanovništvu pravo da se izjašnjavaju kao Makedonci, nego je i njihova partija direktna naslednica bivšeg Saveza komunista Makedonije. Sa jedne strane, osnove makedonske državnosti, više nego bilo koje druge na području bivše Jugoslavije, leže u odlukama AVNOJ-a. Sa druge strane, formalni politički naslednici komunista teže političkoj integraciji u zajednicu koja isti taj AVNOJ negira, ako ne kao gori od fašizma, onda svakako ekvivalentan fašizmu. Pritom je Partija evropskih socijalista, čija je članica i makedonska SDSM, glasala za najnoviju rezoluciju Evropskog parlamenta kojom se fašizam i komunizam izjednačavaju. SDSM je tako nepovratno uvučena, kao i druge evropske socijaldemokrate, u bizarni politički vrtlog koji u najboljem slučaju deluje kao nespretan pokušaj samolustracije, a u najgorem istorijski revizionizam kojim, na kraju krajeva, podrivaju i sopstvenu političku poziciju.
Kominterna, Titova Jugoslavija i “makedonsko pitanje“
No, za one kojima je do istorijske istine stalo više nego do farsičnih nadmetanja lokalnih nacionalista, ostaje pitanje: kako je zapravo tekla etnogeneza makedonskog naroda? Ovo pitanje je i dalje predmet žustrih polemika u istoriografiji, koje samo u retkim slučajevima nisu ukaljane nacionalističkim sentimentima autorki i autora. Međutim, ono što je izvesno jeste da je u drugoj polovini devetnaestog veka većinsko seljačko stanovništvo Makedonije postalo predmet ekspanzionističkih težnji okolnih nacionalnih država u nastanku – Bugarske, Srbije i Grčke. Osmanske vlasti na popisima stanovništva nisu posvećivale pažnju nacionalnoj pripadnosti, te su statistike o tadašnjoj etničkoj strukturi Makedonije zasnovane na procenama i ozbiljno variraju u zavisnosti od izvora. Uprkos tome, poznato je da su se već tad, pored različitih teritorijalnih težnji prema Makedoniji u toj oblasti počele pojavljivati i tvrdnje da su Makedonci zaseban narod, a da je veliki deo seljačkog stanovništva pokazivao indiferentnost prema bilo kakvim nacionalnim klasifikacijama.
U ovoj zamršenoj situaciji, grupa radikalnih učenika Solunske bugarske muške gimnazije osnovala je 1893. godine Unutrašnju makedonsko-jedrensku revolucionarnu organizaciju, poznatiju pod akronimom VMRO. Kao što ime škole koju su pohađali sugeriše, smatrali su sebe Bugarima, a cilj im je bio ujedinjenje navedenih teritorija sa Kneževinom Bugarskom. Međutim, način sprovođenja tog plana bio je jedinstven: VMRO se zalagao za autonomiju Makedonije i Trakije, pod čime su podrazumevali da bi te oblasti prvo dobile autonomni status unutar Osmanskog carstva, a tek potom bi se ujedinile sa Bugarskom. Inspiraciju su crpeli u samom procesu osamostaljenja balkanskih država, čiji put ka nezavisnosti je obično počinjao autonomijom. Nada je bila da će se ovim putem očuvati i celovitost makedonskog geografskog prostora, bez njegove podele između balkanskih zemalja.
Međutim, gde ima teritorije, postoji i klica nacionalne identifikacije. U narednih petnaest godina, u VMRO se pojavila politička tendencija koja se zalagala za objedinjavanje svih Makedonaca, bez obzira na etničku pripadnost, kao i federalistička frakcija, koju je više zanimalo svebalkansko oslobođenje i Balkanska federacija. Uzevši sve ovo u obzir, nije preterano iznenađujuće da je član VMRO-a i pokretač čuvenog Ilindenskog ustanka, Nikola Karev, istovremeno bio i član Bugarske socijaldemokratske radničke partije, koja je, najblaže rečeno, bila neprijateljski raspoložena prema nacionalističkim težnjama bugarske vlade, i koja se zalagala za Balkansku socijalističku federaciju. Naravno, VMRO je i dalje okupljala u svojim redovima i otvorene bugarske nacionaliste, a suštinske razlike političkih koncepcija dovodile su do organizacionih cepanja, raskola, a potom i političkih ubistava.
Nakon Prvog svetskog rata i niza revolucija na evropskom kontinentu, projekat Balkanske socijalističke federacije prerastao je u Balkansku komunističku federaciju (BKF), sekciju Treće internacionale. U Sovjetskoj Rusiji, boljševici su uspostavili pravo na samoopredeljenje do otcepljenja kao komunistički slogan, u (generalno uspešnom) pokušaju da potlačene narode bivšeg carstva približe revolucionarnoj politici. BKF je pokušala da oživi višedecenijsku saradnju socijalističkih i nacionalnih revolucionara, smatrajući da se na Balkanu klasno nezadovoljstvo seljaštva izražava kao nacionalizam. Na realizaciju te taktike su upućivali i događaji poput ogromnog uspeha Komunističke partije Jugoslavije u Vardarskoj Makedoniji na prvim i jedinim slobodnim demokratskim izborima u Kraljevini SHS. Šesta i sedma konferencija BKF, održane 1923., odnosno 1924. godine, formalno su podržale pravo na samoopredeljenje Makedonije, a sovjetsko državno rukovodstvo aktivno je sarađivalo sa VMRO-om, ponovno uspostavljenim 1919. godine. Mešanje komunista dovelo je do još jedne podele VMRO-a, ovog puta na desničarsku VMRO, najpoznatiju po ubistvu kralja Aleksandra, i levičarsku VMRO (ujedinjena), koja je delovala pod okriljem BKF i čiji vodeći članovi su bili komunisti, poput Dimitra Vlahova.
Nacionalna istorija u raljama nacionalizma
Iako je 1935. godine, sa nastankom politike narodnog fronta, slogan Balkanske federacije napušten, komunisti su Makedonce i dalje smatrali zasebnom nacijom, što je potvrdila i rezolucija Političkog sekretarijata Izvršnog komiteta Kominterne objavljena godinu dana ranije. Upravo ovo imaju na umu bugarski političari kada Makedonce nazivaju produktom “etničkog i lingvističkog inženjeringa autoritarnih režima”. Federalistički planovi KPJ tridesetih već su predviđali zasebnu makedonsku teritorijalnu jedinicu u budućoj Jugoslaviji. Ta federalna jedinica sigurno bi uključivala i Pirinsku Makedoniju, da je došlo do planiranog ujedinjenja Jugoslavije i Bugarske. Međutim, raskol Tita i Staljina 1948. godine doveo je do propasti planova za uspostavljanje Balkanske federacije, a potom i do čestih nacionalističkih tenzija između jugoslovenskog i bugarskog partijskog rukovodstva. Oni koji su u Vardarskoj Makedoniji smatrali sebe Bugarima, kao Pavel Šatev, postali su žrtve političke represije u socijalističkoj Jugoslaviji. Međutim, kada bugarska vlada poziva na na rehabilitaciju “žrtava komunizma” poput Šateva, cinično izbegava da pomene činjenicu da su i oni sami bili komunisti. Dakle, nastanak makedonske nacije bio je posledica niza kompleksnih faktora, uključujući i iskrena nastojanja odozdo, a ne nametanja od strane nekih karikaturnih antibugarski nastrojenih komunista.
Istorija Makedonije i nastanka makedonskog nacionalnog identiteta veoma je fascinantna, naročito kada se istorijsko žito odvoji od nacionalističkog pseudoistorijskog kukolja. Ako ničem drugom, istorija Makedonije može nas naučiti fascinantnoj raznolikosti identiteta koji su postojali u pred-nacionalnom dobu, kada je neko mogao istovremeno smatrati sebe i Makedoncem i Bugarinom bez ikakvog unutrašnjeg konflikta. No, činjenica da je etnogeneza makedonskog naroda finalizovana tek u dvadesetom veku ne govori nam ništa o tobožnjoj legitimnosti nečijeg nacionalnog izjašnjavanja ili postojanja nacionalne države.
Iako bi nacionalisti voleli da stvore drugačiju sliku (kojom nas indoktriniraju od malih nogu), ni jedna nacija nije starija od dvestotinjak godina. Uprkos onome što su vas učili u školi, Stefan Nemanja, Dmitar Zvonimir i Samuil nisu bili “Srbin”, “Hrvat” i “Bugarin”, svakako ne u modernom smislu te reči. Da, makedonska nacija je konstrukt – isto kao i bugarska, srpska, hrvatska, japanska ili etiopska. To ne čini nečija nacionalna osećanja manje stvarnim ili manje relevantnim političkim faktorom, ali čini nastojanja država da stanovništvo uteraju u okvire određene nacije poprilično smešnim, dok ne postanu otvoreno diskriminatorska. Nacionalizam je, u konačnici, iako će desničarski političari koji od njega žive prvi napadati taj termin – ništa drugo nego politika identiteta.