Slučaj brutalne eksploatacije vijetnamskih radnika u kineskoj kompaniji LingLong i sluganski odnos vlasti prema interesima multinacionalne kompanije Rio Tinto postale su središnje političke teme u Srbiji. Istovremenost ovih priča odagnala je geopolitičke tlapnje o “prihvatljivom” porijeklu investitora, bilo zapadnih bilo kineskih, i tako “otvorila” prostor za efikasniju borbu protiv otimačine resursa, uništavanja okoliša i iskorištavanja ljudi.
Zbog nedostatka direktne partijske borbe za vlast u Srbiji, mnogi su skloni donošenju zaključka o potpunoj političkoj apatiji u najširim masama. Taj zaključak je suštinski neispravan, a osim toga što otkriva specifičnu političku poziciju, on može biti i velika smetnja za razvoj masovnih pokreta i mobilizacija po konkretnim pitanjima.
Ovakav zaključak, da u Srbiji vlada apatija i da se političke borbe ne vode nikada nije bio tačan. Svih prethodnih godina bilo je štrajkova, protestvovali su radnice i radnici u fabrikama, prosvetari, medicinari, poljoprivrednici, studenti, čak i pripadnici vojnih i policijskih sindikata, frilenseri, ekološki aktivisti… Neki štrajkovi i protesti bili su uspešni, neki nisu, kao i u svakoj borbi.
Onima koji ništa drugo osim sastava vlade ne računaju u rezultat društvenih borbi ovo nije bilo dovoljno. Aleksandar Vučić i naprednjaci su u međuvremenu došli do apsolutne vlasti, u parlamentu se opozicija svodi na nekoliko pripadnika nacionalnih manjina i to je, po njima, jedini relevantni pokazatelj na osnovu koje izvlače pouke o stanju u srpskom društvu.
Sa druge strane, na takozvanom lokalu, stvaranje lokalnih grupa za borbu po različitim osnovama se ubrzava. Javljaju se organizacije koje se suprodstavljaju investitorima raznih veličina i profila. Sa ulaskom u igru po zlu poznate rudarske kompanije Rio Tinto, postalo je jasno da se radi ne samo o pokretu, već pre svega o temi koja je, u ovom času, možda jedina koja je u stanju da mobiliše mase koje tradicionalne političke stranke, toliko favorizovane od strane medija sa obe strane vlasti, mogu samo da sanjaju.
Njihova investitorska visočanstva
Pre svega, trenutnu situaciju u Srbiji treba posmatrati u kontekstu šireg geopolitičkog i klasnog plana da bi mogla da se shvati kompleksnost kontradikcija koje karakterišu trenutnu krizu sistema koji vlada u svetskim okvirima. Pre svega, pozicija Srbije na periferiji evropskog poretka u podeli rada jeste da metropole snabdeva jeftinom radnom snagom, subvencijama za kapitaliste i resursima. Svojevremeno je konstatovano da je Srbija u situaciji konkurencije u borbi za investitore sa susedima – Makedonijom i Bugarskom.
U toj borbi, Srbija svoju spoljnopolitičku orijentaciju nazvanu “četiri stuba” pokušava da iskoristi kao komparativnu prednost u toj borbi, jer članice NATO sa samo jednim ili dva stuba u svojoj spoljnoj politici su bile prinuđene na uvođenje sankcija Rusiji, što je predstavljao svojevrsni poziv kompanijama sa Zapada da nastave izvoz svojih proizvoda iz Srbije.
Naravno, neoliberalna retorika o investitorima kao polubožanstvima nastavljena je istim intenzitetom od preuzimanja vlasti od strane SNS-a. Odnos prema interesima kapitala se ne razlikuje ni za jotu od odnosa koje su imali “žuti” režimi, kako svoje prethodnike nazivaju današnji vlastodršci. Ispod tog narativa o otvaranju novih radnih mesta i napretku na kome propaganda insistira nataložilo se dosta istorijskih frustracija i teško naučenih lekcija. Doskora su mase očekivale od političara da se bore za njihove interese, ali izgleda da je ta iluzija dobrim delom razbijena.
Dobar primer za to može da bude pobuna koja se dešava protiv planova kompanije Rio Tinto da preko svojih kćerki-firmi eksploatiše “jadarit”, mineral koji je dobio ime po reci Jadar u Srbiji, od koga bi zatim dobijali litijum koji bi koristili za proizvodnju baterija koju planiraju da pokrenu. U nizu malih mesta u zapadnoj i centralnoj Srbiji došlo je do stvaranja lokalnih organizacija i pokreta koje se protive ovom planu. U većini tih malih mesta ozbiljnog političkog života jedva da je i bilo, tako da je žestina i masovnost pomalo iznenadila sve, čini se čak i samu multinacionalnu kompaniju čiji početak široke kampanje deluje zakasnelo i neadekvatno. Propagandni spot kojim kompanija uvjerava poznata između ostalog po ekološkim katastrofama, uverava javnost u dobre namere, dočekan je sa podsmehom i besom. Sa druge strane, kontra-spot u kome se pojavljuju glumci i u kome se iznosi nekoliko neospornih činjenica iz istorije Rio Tinta nije emitovan zbog toga što deklaracija u pratećoj dokumentaciji kojim se termin zakupljuje, po rečima poslovodstva RTS-a nije ispravna.
Sam vrh vlasti je pokret protiv Rio Tinta okarakterisao kao nešto što “tera investitore”. Međutim, reputacija ove kompanije na svetskom nivou je takva da će zbog tih fraza teško stanovništvo targetiranih opština odustati. Na samom terenu se pokazalo da ovo nije isključivo aktivistička priča, već da je stanovništvo dignuto na uzbunu. U to su se uverile istraživačke ekipe koje su se susrele sa barikadama i jasnom porukom da nisu dobrodošli i da nikakva dalja istraživanja neće biti tolerisana. Nekima su oduzeti uzorci, a i jedan od stranih menadžera, Ros Koton, suočio se sa pobunjenim poljoprivrednicima.
Uprkos tome, kompanija sa svojim saveznicima koji imaju moć sprovodi deo po deo plana koji može. U tom smislu, trenutno je aktuelna faza izmene zakona, pa i ustava, po meri kompanije. Pre svega, reč je o Zakonu o eksproprijaciji koji ostavlja prevelike mogućnosti državi i velikim igračima da privremeno ili trajno, čak i po hitnom postupku, oduzimaju zemlju u skladu sa interesima. Takođe, na istoj skupštinskoj sednici biće na redu i Zakon o referendumu, čije izmene isto uzbunjuju. Po rečima predsednika Skupštine, ideja je da se taj Zakon donese u ovom skupštinskom sazivu, jedinstvenom po nedostatku opozicije u njemu.
Razmere čitave operacije oko eksploatacije “jadarita”u Srbiji je takva da su pre svega stanovnici ugroženih područja svesni činjenice da je neophodno da se deluje odmah i da će svako kašnjenje biti nenadoknadivo. Uprkos snazi protivnika koje mnogi u Srbiji nisu svesni, za sada krajevi Srbije koji su, gledano iz Beograda, bili paradigma pasivnih krajeva sada se javljaju kao lučonoše borbe protiv jedne multinacionalne kompanije i neokolonijalnog principa.
U sredu, 24. novembra biće održan protest ovih organizacija jer je tog dana zakazana rasprava o zakonima o eksproprijaciji i referendumu, za koje se sumnja da treba da obezbedi vlasti da ovaj projekat ipak sprovede do kraja, uprkos masovnom otporu. Pokret koji za kratko vreme toliko naraste nužno mora biti heterogen. Protiv Rio Tinta u unutrašnjosti Srbije svako oseća da brani svoje dvorište, svoju pijaću vodu i oranice. Naravno i da u toj situaciji mnogi pokušavaju da dođu do svog komada uticaja i toga su svi svesni. Postoji jedna opšta bojazan od političara i njihove manipulacije. Praktično sve struje koje postoje u društvu su zastupljene u ovom pokretu.
Prva liga
Kao svojevrsna geopolitička protivteža pokretu protiv korporacije Rio Tinto koja je prepoznata kao epitom beskrupolozne moći krupnog kapitala, pride sa Zapada, mesecima se potencira kineska uloga u svetskom ekološkom problemu, sa naglaskom na kompanijama koje su sada aktivne u Srbiji, pre svega u smederevskoj železari i borskom rudniku, te konačno i Zrenjaninu gde se trenutno gradi fabrika pneumatika za vozila Linglong korporacije, koja je do skoro najpoznatija po tome što je sponzor najviše fudbalske lige Srbije koja nosi ime ove kompanije.
Istini za volju, ova kampanja i vesti koje su vezane za probleme u istočnom delu Srbije gde ove kompanije rade nisu ni približno bile u stanju da mobilišu masu kao antilitijumski pokret. Onda se, početkom novembra dogodila medijska bomba; veći deo Srbije bio je zgrožen događajem u koji su bili umešani vijetnamski radnici, lokalno obezbeđenje i zrenjaninske aktivističke grupe. Aktivistkinje i aktivisti su došli po radnika koji je smatran za zviždača koji je u javnost poslao fotografije užasnih uslova koji vladaju u barakama-kontejnerima za smeštaj, kako se ispostavilo radnika iz Vijetnama koji su angažovani na izgradnji fabrike.
Ovaj događaj bacio je svetlo na do sada skoro nepoznat fenomen stranih radnika i uslova u kojima oni žive i rade. Za konkretnih između 400 i 500 Vijetnamaca se ispostavilo da su im pasoši oduzeti od poslodavaca, zbog čega im je kretanje ograničeno, da ih nadgleda i kinesko i lokalno obezbeđenje, da su neuslovno odeveni jer su u letnjoj odeći, da su oni potpisali ugovore na engleskom jeziku, te da nisu ni znali kuda idu, a da su ih u Zrenjanin doveli noću, po mraku.
Deo javnosti je, naravno, bio zgrožen. Drugi deo je spreman da ignoriše ovakvo neljudsko postupanje prema ljudima u ime geopolitičkih interesa i orijentacija. To nije iznenađujuće, sa obzirom na omiljeni ključ za tumačenje ne samo svetskih, već očito i lokalnih procesa koji se sa njima prožimaju. Po ovom pitanju, spremna je čuvena zamka da angažovanje protiv kineske kompanije sigurno znači podršku Zapadu.
Međutim, drastične scene iz baraka i sudbina tih ljudi koji su za četiri meseca primili po jednu platu i koji su praktično zaglavljeni bez mogućnosti da ostvare bilo kakva prava tu vrstu prigovora pretvaraju u običnu tlapnju. Uz to, vijetnamski mediji su se oglasili izvestivši o užasnim uslovima u kojima se nalaze ovi ljudi, a pronela se i vest o protestu rodbine i ljudi koji ih podržavaju u njihovoj matičnoj zemlji i traže njihov povratak. A vijetnamskim medijima i javnosti čak ni srpski nacionalistički spin-doktori u svojoj poslovičnoj bahatosti nisu u stanju da pripišu prozapadnjaštvo.
Vlasti u Srbiji uglavnom ćute, kao uostalom i predstavnici kineske države, odnosno ambasade koji su pompezno otvarali početak radova u Zrenjaninu. Jedino je ministar Tomislav Momirović pokušao da skine odgovornost sa države pravdajući se njenom nemoći da se meša u takve stvari, misleći verovatno na poštovanje zakona na njenoj teritoriji od strane njihovog veličanstva investitora. Sa svoje strane, RTS, te provladine privatne televizije i tabloidi su hteli da pokažu da je čitava priča jedan zlonamerni spin iznevši tezu da su vijetnamski radnici zapravo zadovoljni uslovima smeštaja i rada. Ni ta priča nije dobro prošla. Ali, srpska političko-medijska scena je takva da ne treba sumnjati da će uprkos svim dokazima biti onih koji će želeti da naprave razliku po osnovu porekla eksploatatora i koliko je duga njegova istorija eksploatacije.
Budi li se istok i zapad?
Slučaj Linglong je delu srpske javnosti pokazao da u kapital-odnosu nema razlike kada je u pitanju strana sveta sa koje dolaze investitori, odnosno gazde. Znamo i da ne treba očekivati da u prvo vreme lokalni otpori imaju isti tretman u čitavom društvu. Ali, ovo je svojevrsna prilika za sve one koji žele da vode principijelnu antikapitalističku politiku da pripreme svoje platforme za budućnost koja počinje da se dešava na polju borbe za tržište radne snage i resursa u Srbiji; za situaciju u kojoj globalni kapitalizam označava kraj potpune dominacije zapadnog kapitala i zapadnog interesa.
Ovo je, dakle, prilika da se u toku borbe protiv korporativno orijentisanog zakonodavstva trasira principijelna pozicija protiv stavljanja Srbije u ulogu lokalnog igrača i sirovinske baze bilo koje sile u svetu koji sada postaje zvanično multipolaran. Rezultat dosadašnjih borbi jeste stvaranje jedne kritične mase aktivistkinja i aktivista koji su za sada u stanju da se ozbiljnije od očekivanog odupru pokušajima kompanija da prikriju svoje aktivnosti i načine dovoljno snažan pritisak koji može da natera makar na preseljenje vijetnamskih radnika u hotel Kastel Ečka i još dva objekta u Zrenjaninu kao hitna i privremena reakcija, na primer ili da oduzme uzorke plaćenicima Rio Tinta.
Istina je da u ovim grupama nema ideološke kohezije što samo znači da će se uskoro dogoditi diferencijacija, bez obzira da li će to biti posle pobede ili posle poraza trenutnih pokušaja da se spreči kolonijalni Zakon o eksproprijaciji ili da se spreče pretnje novinarima na primer. Neće, naravno, u sadašnjem uzavrelom trenutku u kojem je većina političkih aktera i medija sve više okrenuto izbornim igrama i pritisnuto različitim interesima biti svima lako da se orijentišu. Možda u ovom trenutku deluje teže no ikad da među tolikim suprotstavljenim interesima izdrže pod pritiscima koji će, izvesno, biti sve jači, ali ne treba smetnuti sa uma da su upravo takve okolnosti istovremeno najveća istorijska šansa.