Kosovski sukob i bombardiranje Srbije 1999. godine omogućili su profiliranje srbijanskih političkih stranaka na “proevropske” i “proruske”, odnosno one koje bi “žrtvovale” Kosovo za Evropu i one koje bi “žrtvovale” Evropu za Kosovo. Najuspješnije među njima – one vladajuće – uvijek su, međutim, nastojale pomiriti ove pozicije uz parolu “i EU i Kosovo”. No dok se služenje dvaju gospodara pod egidom “neutralnosti” pokazuje kao težak zadatak, euroatlantski entuzijazam se po svemu sudeći sasvim elegantno kombinira s etničkim šovinizmom.
Skupština Srbije je 12. februara usvojila sporazum sa Severnoatlantskom alijansom, koji omogućava vojnicima NATO-a da se slobodno kreću i uživaju diplomatske privilegije na teritoriji Srbije, a zauzvrat se, prema rečima predsednika Srbije Tomislava Nikolića dobija “logistička” podrška za uništenje ubojnih sredstava, za šta je srbijanskim vlastima navodno neophodna naprednija vojna tehnologija i infrastruktura. S obzirom na to da je još 2006. godine Srbija pristupila Programu “Partnerstvo za mir”, kao i da je 2011. pokrenuta procedura za usvajanje Individualnog akcionog plana partnerstva (IPAP), najvišeg oblika saradnje između NATO-a i zemalja izvan saveza, koji je u martu 2015. i usvojen, jasno je da postoji kontinuitet u pripremanju terena i za oficijelno napuštanje proklamovane politike neutralnosti, te da je ratifikacija sporazuma, imajući u vidu broj dokumenata iz proteklih godina kojima se obezbeđuje saradnja NATO i Srbije, bila neminovna.
Tri ključna činioca u novoj, ali predvidljivoj i logičnoj etapi apsurdnog pregovaranja između NATO i Srbije, jesu nacionalizam, imperijalističke intervencije i status Kosova kao sredstvo pogodbe u utakmici velikih sila, čija se “vrednost” razotkriva pri svakom novom razbuktavanju tenzija između evroatlantskog i ruskog bloka. Srbijanski premijer Aleksandar Vučić i vladajuća Srpska napredna stranka, kao i u slučaju ključnih pitanja unutrašnje politike, u spoljnopolitičkoj sferi zapravo dosledno nastavljaju i do krajnjih konsekvenca dovode agendu prethodne vlasti. Ratifikacija još jednog sporazuma sa NATO-om, koji jemči slobodu kretanja i diplomatski imunitet pripadnicima Alijanse, zauzvrat tražeći “logističku podršku”, te posledično masovno mobilisanje desničarskih snaga protiv vladajuće partije sa ciljem odbrane “nacionalnih interesa” čini kontinuitet između demokratskog i naprednjačkog političkog vrha bolno očiglednim.
I za jednu i za drugu vlast politika neutralnosti, tj. nepristupanje nijednom vojnom savezu, nikada nije bila istinski geopolitički cilj, već kupovina vremena i manevarskog prostora sa idejom da se dobro orkestriranom oscilacijom između dva imperijalna centra – Brisela i Moskve – može izvući maksimalna korist za političke i ekonomske elite u Srbiji pod plaštom dijaloga i odbrane “nacionalnih” interesa, koji se, nakon kraha vladajuće politike pred Međunarodnim sudom pravde, danas svode na pokušaje kontrole severnog dela Kosova. Interesi vlasti u Srbiji, bez obzira da li ih vladajuće klase zagovarale liberalnodemokratskom, “proevropskom”, ili slavenonacionalističkom, proputinovskom retorikom, ovde se poklapaju sa Briselskim sporazumom, tj. agendom Evropske unije. Srpski nacionalizam i indirektno prisustvo državnih organa Srbije na Kosovu, što je u očima kosovskih Albanaca s razlogom shvaćeno kao sredstvo pritiska, praktično već decenijama primoravaju Prištinu na tesnu saradnju sa Vašingtonom, odnosno NATO-om.
Služenje dvaju gospodara
I Moskva i Brisel imaju interese da manipulišu nacionalističkim sentimentima na Kosovu i u Srbiji. S jedne strane, računajući na kategoričko odbijanje Rusije da prizna nezavisnost Kosova, isprovocirana pritiscima sa Zapada, Srbija je spremna na velike ekonomske ustupke Rusiji, kao u slučaju prodaje Naftne industrije Srbije ruskom Gaspromu. S druge strane, Vašingtonu savršeno odgovara da se kosovski Albanci osećaju konstantno ugroženim od strane Srbije, jer će tako, u ime vlastitih bezbednosnih i političkih interesa, biti otvoreni za zapadne intervencije. Demokratska stranka je za svog mandata, slično naprednjacima, svesno igrala na dva koloseka, s jedne strane slušajući ekonomski diktat Europske unije i zapadnih sila, a s druge strane se, zarad odbrane interesa na severu Kosova, pozivala na “međunarodno pravo”, oličeno u Rusiji kao ključnom savezniku u negiranju nezavisnosti Kosova u Ujedinjenim nacijama.
Rusofilska desnica u opoziciji bila je sredstvo “omekšavanja” diplomatskih direktiva iz Brisela, a podrška Europske unije dovoljan alat da se težnje Rusije na Balkanu minimizuju i neutrališu. Stoga je u javnosti održavan privid da je dilema Kosovo ili EU principijelnog, a ne interesno-pragmatičnog karaktera. SNS je u politici služenja dva gospodara otišao korak dalje, premestivši sukob prozapadnjaštva i rusofilstva sa linije vlast – opozicija na unutarpartijski nivo. Pokušaj da se glasačko telo ne razjedini vidljiv je u otvoreno proruskim pozicijama koje zastupa predsednik Nikolić, kao kontrateža Vučiću, koji od programa svojih evropskih pokrovitelja odstupa retko i isključivo na ravni retorike. No uprkos evidentnom ideološkom i geopolitičkom kontinuitetu, u vreme kada je Demokratska stranka sklapala sporazume koje danas ratifikuju poslanici naprednjaka, odnos snaga bio je drugačiji, što je politici neutralnosti davalo legitimitet, a građanima Srbije veru u njenu dugoročnu održivost.
Imajući u vidu da je ekonomska kriza iznela na površinu različite animozitete prema EU i unutar nje, kao i da se odnos NATO i Rusije, usled ratnih sukoba u Ukrajini i Siriji, sve žešće zaoštrava, jasno je da Severnoatlantska alijansa ima dovoljno jake motive da vrši pritisak na zemlje Zapadnog Balkana da pristupe vojnom savezu. Budući da su Bugarska, Rumunija i Mađarska odavno, a Albanija i Hrvatska 2009. godine pristupile NATO-u, Srbija, fizički omeđena članicama NATO-a, ne poseduje naprosto nikakav potencijal za geostrateško povezivanje sa Rusijom. Dalje, činjenica da je, uprkos snažnom nezadovoljstvu i otporu u narodu Crne Gore, gde se, kao i u Srbiji, oko 70% stanovništva suprotstavlja ulasku u NATO, Crna Gora u decembru prošle godine dobila poziv za pridruživanje Alijansi, imamo razloga da verujemo da će i pritisak na Srbiju biti sve jači, te da je ratifikacija IPAP-a zapravo manipulativni način za ulazak u NATO na mala vrata.
Putinovski “antiimperijalizam”
Međutim, Kosovo, kao ključna tačka sukobljavanja NATO intervencija s jedne te ruskog imperijalizma na Balkanu i srpskog šovinizma prema albanskom stanovništvu s druge strane, posredno razotkriva i preokret u spoljnoj politici Srbije, do kog je došlo usled rastućih pritisaka i tenzija između EU i Rusije. Kako NATO invazija na istok teče gotovo neometano diplomatskim pridobijanjem doskora neutralnih zemalja, te kako su američka i najuspešnije ekonomije Evropske unije daleko jače od ruske, političkim elitama u Srbiji postalo je jasno da Putinov režim više ne može niti želi da bude glavni oslonac Srbije u “odbrani” Kosova de iure, odnosno u podeli Kosova na severne i južne opštine de facto. Naime, kardinalni argument radikalne desnice protiv pristupanja Severnotlantskoj alijansi, kojim je i posredno i neposredno pravdala savezništvo sa Rusijom, bila je i ostala odbrana “srpskih interesa” na Kosovu.
No kao što možemo prosuditi iz nedavne Vučićeve izjave – “Nama je NATO potreban kao saveznik i da čuva naš narod na Kosovu” – sada se tradicionalni desničarski argument protiv Severnoatlantskog saveza koristi kao autentičan motiv za približavanje NATO-u. Zato, u ovom ključu, protest u kome je pod vođstvom “Srpskog sabora Zavetnici”, “Obraza” i drugih ultranacionalističkih i ekstremno desničarskih organizacija i stranaka na ulicama Beograda 20. februara učestvovalo oko 10.000 ljudi predstavlja burleskno-tragičnu repliku protesta iz februara 2008. godine, kada je proglašena nezavisnost Kosova. Tragičnu, jer se agresivni nacionalizam iznova pokazao kao neprevaziđeno sredstvo za promptnu agitaciju i mobilizaciju ljudi čije je sećanje na bombardovanje iz 1999. godine, s punim pravom, još uvek sveže. Burlesknu, jer je ideja odbrane nacionalnog suvereniteta od čizme NATO-a zapravo izjednačena sa poslušničkim odnosom prema ruskom establišmentu.
U prilog tome svedoči ikonografija protesta, čije je dominantni element bila Putinova slika, kao i maršruta protestne šetnje, koja se završila uručavanje pisma ruskom ambasadoru u Beogradu. No groteskni ton ovom događaju, zasnovanom na ideji da je jedina alternativa evroatlantskom imperijalizmu priklanjanje ruskom imperijalizmu, daje neposredan društveno-politički kontekst. Naime, budući da je u februaru 2016. godine ratifikovan sporazum na koji se Srbija obavezala u dva navrata 2015., i još ranije, 2011., sporazum kojim se samo na jednom višem zvaničnom nivou regulišu prava koja pripadnici NATO-a u Srbiji već uživaju, iznenađenje i naprasni izliv gneva na desnom spektru političkog života u Srbiji deluju orkestrirano i neubedljivo.
Bratsko suparništvo
Naravno, cifra od desetak hiljada učesnika na protestu ipak svedoči o opravdano živom i snažnom revoltu prema spoljnoj politici SAD, oličenoj u prisustvu NATO snaga na teritoriji Srbije, posebno u trenutku kada se približavamo sedamnaestoj godišnjici bombardovanja SR Jugoslavije. Kontekst koji je vest o ratifikaciji spornog sporazuma izbacio u prvi plan jeste zahuktavanje za predizbornu kampanju, a odatle i prevrednovanje i preraspodela argumenata između liberala i konzervativaca. Odnos parlamentarnih i opozicionih liberalnih i desničarskih snaga prema Vučiću otkriva nam suštinsku povezanost u ispraznosti njihovih političkih vizija. Iako parlamentarni izbori 2016. još uvek nisu raspisani, već postaje pravi izazov prebrojati stranke koje su nastale odvajanjem od Demokratske stranke, te one koje su novorođene iz višegodišnjih trvenja u desničarskim partijama kao što su Demokratska stranka Srbije, Dveri, Srpska radikalna stranka.
Nedostatak ideološke raznolikosti, isključiva usmerenost na prelaženje cenzusa i snažna privrženost etnonacionalističkim gledištima čine da se ove stranke prećutno pokoravaju logici jačeg, što se vidi u njihovim izbornim strategijama. Tako, dakle, stranački lideri biraju ili da, glumeći alternativu, diskretno podržavaju Vučića u nadi da će dobiti poziv za saradnju, ili pristaju na koalicije svih opcija unutar ideološkog spektra, zasnovane na jednom jedninom kriterijumu i pokliču – da se sruši Vučić. Ovakva politička strategija, koja dojučerašnje branitelje nacionalnog dostojanstva pretvara u vatrene zagovornike prozapadnih politika, snažno se odražava i na odnos prema NATO-u, Rusiji i kosovskom pitanju. Grubo rečeno, oni koji posredno podržavaju Vučića, skloniji su zagovaranju evropejstva i odustajanju od vojne neutralnosti pod krinkom odbrane srpskog stanovništva na Kosovu, dok “front” utemeljen na rušenju Vučića nastoji da porekne svaku vezu sa dosadašnjom politikom i “vrati Kosovo”, te svoj uzor i idealnog saveznika vidi u Rusiji.
Ovako demaskirana politička mapa Srbije razobličava lažnu dihotomiju između prozapadnjačkih i proruskih opcija, jer se i jedne i druge zasnivaju na podređenosti kapitalu i interesima stranih sila, pri čemu se nacionalizam ispostavlja ne kao prepreka, već kao najefektivniji i najpouzdaniji saveznik u ostvarivanju tih interesa. Jedini način da se raskrsti sa dužničkom ekonomijom i politikom naizmeničnog poltronstva prema Zapadu ili Istoku jeste da se odustane od podilaženje težnjama srpskih elita na Kosovu, što, očevidno, ni Vučić, niti i jedna opoziciona stranka, sudeći prema predizbornim programima, nema u planu.