Stolac, grad u jugoistočnoj Hercegovini, 25. oktobra obilježio je 77 godina od oslobođenja od fašizma. Unatoč nametnutom revizionizmu i urušavanju solidarnosti, Dan oslobođenja Stoca obilježava se zahvaljujući Udruženju antifašista i boraca NOR-a Stoca, a posljednjih godina posjećuje ga oko 1.500 ljudi. Ana Vilenica razgovarala je s mještanima koji žele od ove tradicije stvoriti platformu za osmišljavanje novog antifašizma.
Stolac je grad u jugoistočnoj Hercegovini u kome se pričaju neispričane i zapuštene priče o ratu, u kome se antifašizam (u nekim kućama) živi svakodnevno, dok se čuvaju deca, hrane magarci, spašavaju odbačeni kučići i čisti nar, i u kome se makar jednom godišnje na dan obeležavanja Dana oslobođenja Stoca od fašizma i domaćih kvislinških snaga grmi o slobodi dok se prekoračuju nametnute dejtonske linije razgraničenja u Bosni i Hercegovini. Ovaj hercegovački grad poslednjih nekoliko godina postao je mesto okupljanja onih koji se pitaju: Šta je antifašizam danas? Kako se boriti protiv neofašizma i revizionističkih politika sećanja? Kako učiniti Stolac antifašističkim gradom? Neki su ovogodišnje obeležavanje 77 godina od oslobađanja Stoca od fašizma okarakterisali i kao regionalni događaj godine. O životu i borbama u Stocu razgovarala sam sa Demirom Mahmutćehajićem, Nerminom Trbonjom, Tamarom Isaković i Arnelom Selimić.
Na ruševinama jugoslovenskog antifašističkog nasleđa
Miniranjem i rušenjem spomen obeležja stradalima u NOB-u simbolički se označio početak rata u Stocu 1992., ispričala mi je Nermina Trbonja iz Sarajeva koja je ove godine učestvovala u organizovanju obeležavanja dana oslobođenja. Tako ljudi u Stocu pamte rat. Istorijski proces disolucije socijalizma i restitucije kapitalizma u nacionalnom ključu započet je u Stocu, kao i u mnogim drugim mestima, uništavanjem memorijalne infrastrukture Jugoslavije u kojoj su njeni narodi i narodnosti prvi put u NOB-u izborili nezavisnost od evropskih kolonijalnih gospodara. Proces kamufliranja realnih uzroka rata nastavljen je konsolidovanjem nove ideologije kroz mit o dva totalitarizma, komunističkom i nacističkom.
Stolac je opština u kojoj od 1990-tih vlada desna struja HDZ-a. U opštinskom veću Stoca doneli su odluku o uklanjanju ostataka obeležja “totalitarnog režima”, ispričao mi je Demir Mahmutćehajić koji se pre deset godina vratio u Stolac. U pitanju je kosturnica stradalih u Drugom svetskom ratu gde su pohranjene kosti palih boraca, među kojima tri narodna heroja. “Ne samo da se dan pobjede nad fašizmom u Stocu ne obilježava zvanično, već se sjećanje na ove važne borbe satanizuju, a svaki se osvrt etiketira kao jugonostalgija”. Istoriju su u Stocu kao i u drugim delovima bivše Jugoslavije pisali pobednici. Do rata je 25. oktobar slavljen kao dan grada, a od proteklog rata nametnut je Ilindan koji je u vezi sa crkvom, objasnila je Tamara Isaković, predsednica UABNOR-a Stoca, udruženja koje je osnovano 2013. godine i koje je obnovilo tradiciju obeležavanja ovog datuma. Kako kaže Tamara, to je nametnuo HDZ, a revizionizam se u Stocu nameće kao model ponašanja.
Urušavanje solidarnosti
Problem sa kojim se suočavaju antifašistkinje i antifašiti u Stocu tiču se fragmentacije solidarnosti koja je nastala kao posledica rata i “tranzicije”. Kako kaže Arnela Selimić čija je porodica bila proterana 1992., povratak u Stolac obeležen je igrom sa decom u mahalama, izmešane nacionalnosti. Međutim, tu igru je prekidao odlazak u školu u kojoj su bile dve smene, dve zgrade, a u srednjoj školi i dve škole pod jednim krovom, kako objašnjava. “Kad neko od početka ne stvori uvjete za upoznavanjem prve ili druge smjene, kako onda da se ja s nekim družim? Jedina pozitivna stvar u tom odrastanju je bio Gradski orkestar koji se sastojao od svirača iz onog doba prije rata i njihove djece iz ovog novog doba.” Nametanjem etničkih podela nakon raspodele teritorijalnog plena u ratu i štetnim potezima međunarodne zajednice Stolac je postao mesto urušene solidarnosti.
“Međuetnička solidarnost je postojala u ratu. O tome svjedoče stariji stanovnici Stoca sa kojima sam razgovarala”, objasnila mi je Nermina Trbonja koja je zajedno sa Ivanom Hrkašom u Šarića kući organizovala izložbu pod nazivom A0H1L9IMB4, zasnovanu na pričama Stočana. U Stocu su ljudi 1990-tih ubijani u ime krađe. Ljudi su izvođeni iz Stoca u logore da bi se omogućila pljačka, a zatim su pilot projektima međunarodne zajednice vraćani u nove etničke odnose koji se mogu pratiti putem materijalnih tragova rata. “U blizini Stoca se nalazio drugi po veličini depo rezervi nafte za avione što je bilo od ključne važnosti za rat. Sva ta strateška mjesta uključujući i heliodrom pretvorena su u logore. Ista je priča i sa industrijom. Stolac je za vrijeme rata napadan od paravojnih formacija iz Crne Gore i Hercegovine. Granatirali su ga Srbi. HOS (Hrvatske obrambene snage – op. a.) je bio jedina organizovana vojna formacija koja je regrutovala sve nacionalnosti u Stolcu za interese radikalno desne Hrvatske stranke prava. Ova se paravojna formacija kasnije integrisala sa HVO (Hrvatsko vijeće obrane – op. a.). Međuetničke solidarnosti je bilo u logorima, u gradu i u vojsci. Radikalna fragmentacija je proces koji se i dalje nastavlja, a nastupila je zvanično nakon rata zahvaljujući korupciji i sitnoj koristi koje su se ubirale na razne strane”.
Većina stanovnika Stoca danas živi u strahu, kako je ispričala Tamara koja se doselila u Stolac iz Trebinja. “Ljude je strah. Ljudi se kriju. Ne treba se čuditi. Ljudi čuvaju radna mjesta. Strah je u ljudima. Stolac nije više kao nekad prije rata 1990-ih godina. Hrvatski živalj je doveden u Stolac što je takođe odredilo razmjere prevare, laži i uništavanja ljudskih sudbina. Davali su im kuće da grade. Srba danas ima jako malo, oko 280. Globalna situacija doprinosi da situacija bude poražavajuća. Hrvati upravljaju javnim institucijama i preduzećima. Da se razumijemo i druge političke strukture su tu umiješane. HDZ hrani SDA. Ti još uvijek nemaš slobodu da izađeš u Stocu, a da te glava ne boli.” Sve zavisi od ambijenta, rekla je Tamara, a ambijent je u Stocu takav da se ljudi osećaju nebezbedno i da su ucenjeni preživljavanjem.
Zajedničkom akcijom protiv fragmentacije
Dan oslobođenja obilježava UABNOR Stolac, sa podrškom drugih udruženja iz Stoca, dobrih ljudi iz čaršije i iz svih krajeva BiH i ex-Yu, objasnila je Arnela koja se vratila u Stolac 2002. godine. Od dva autobusa gostiju za par godina došlo se do 24 autobusa, 36 delegacija, 1.500 gostiju. Godine 2019. iz lokalnog dešavanja Dan oslobođenja Stoca postao je regionalno dešavanje. Za 2020. godinu bilo je planirano sedam dana antifašizma ali je pandemija osujetila planove. Pored tradicionalnog marša i programa na spomeniku palim borcima NOR-a i žrtvama fašizma, ovogodišnji program ponudio je i druge aktivističke i kulturno-umetničke sadržaje. Mostarski teatar mladih izveo je predstavu “San o slobodi” u muzejsko-galerijskom prostoru Šarića kuće, otvorena je Plažamladih na vodopadu Provalije, koju je grupa mladih stočanki restaurirala, gudački kvartet SA Sinfonietta održao je koncert klasične muzike na zapuštenoj autobusnoj stanici u Stocu, dok je u Šarića kući otvorena izložba koja na audio-vizualni način obrađuje sadržaje iz usmenih istorija Stočana.
“Podršku od opštine nemamo, al nije to ništa novo, niti je očekujemo. Mi radimo po svome, a svako je dobrodošao”, rekla je Arnela. Ona se prvo uključila u organizaciju programa kao volonterka i kao učesnica, čitala je poeziju Stolačkih pesnika, a kasnije se uključila u rad odbora i vodila glavni program na spomeniku. “Zaista je najljepši osjećaj kada stojimo na spomeniku i čekamo da se pojave ljudi koji učestvuju u maršu. I onda kao rijeka se popuni prostor oko spomenika.” Kako objašnjava Demir: “Naša želja je da iskoristimo folklorno obilježavanje Dana oslobođenja Stoca od fašizma koju baštine SABNOR i lokalni UBNORI i da od te tradicije napravimo platformu za propitivanje toga šta treba da bude antifašizam danas. Želimo da se izađe iz okvira klasičnih antifašističkih stavova i da se uključimo u širu društvenu borbu. To uključuje otvaranje razgovora o dekolonizaciji, socijalnim problemima, ljudima na putu, kao i o LGBTQ politikama. To što mi radimo je borba koja će trajati, a možda nije ni počela.”