Debate o umetničkom kvalitetu planiranog spomenika Stefanu Nemanji u Beogradu, koje se uglavnom svode na moralizatorske osude ili odbrane Vučićevog režima, propuštaju najvažniju stvar: omiljene istorijske ličnosti Aleksandra Vučića mnogo nam govore o njegovoj ideologiji i samopercepciji.
Aleksandar Vučić ima dva istorijska heroja: Stefana Nemanju i Miloša Obrenovića. To je očigledno iz njegovih javnih nastupa i izjava, koje, kada povlači istorijske paralele, uvek gravitiraju oko ove dve osobe. Razlog za to je što Vučić njih vidi, na različite načine, kao otelotvorenje onoga što on pokušava da uradi sa Srbijom. Sa jedne strane, Vučićevu ideologiju odlikuje defetistički nacionalizam, čije oličenje je Stefan Nemanja, a sa druge strane autoritarna modernizacija, koju predstavlja Miloš Obrenović. Analiza njegovih čestih izjava o ova dva vladara otkriva nam mnogo o Vučićevoj samopercpeciji, i pomaže nam da se odmaknemo od beskorisnih moralizatorskih ocena o njegovoj vlastoljubivosti ili korumpiranosti, koje nam malo govore o samoj prirodi Vučićevog režima.
Stefan Nemanja – Mit o utemeljitelju
Stefan Nemanja našao se ovih meseci u žiži javnosti zbog Vučićevog plana da mu se na Savskom trgu postavi spomenik. Nakon što je spomenik napadnut od strane opozicije i dela stručne javnosti kao kič, većina debata o njemu svela se na umetničku vrednost samog spomenika i moralističke osude Vučićeve odluke da ga postavi. Međutim, time je u stranu skrenuto mnogo važnije pitanje: zašto baš Stefan Nemanja, i zbog čega je on Vučiću toliko bitan?
Zbog izvojevanja nezavisnosti od Vizantije, Stefan Nemanja se smatra za utemeljitelja srpske države (uprkos činjenici da su veze između srednjevekovnih i savremenih država generalno poprilično nategnute i da je sigurno da feudalci nisu imali osećaj etničke ili nacionalne pripadnosti u savremenom smislu). Sam Vučić je više puta istakao da je planirani spomenik “naš dug prema osnivaču i ujedinitelju srpske zemlje i države”. Vučić aktivno radi na njegovom postavljanju još od 2015. godine. Pored toga, neko vreme je planirao da poruši Dobrovićevu zgradu Generalštaba da bi na njenom mestu podigao Muzej Stefana Nemanje, a dugo se insinuiralo o njegovom udelu u stvaranju televizijske serije “Nemanjići – rađanje kraljevine”. Pored toga, kada je 2017. godine polagao predsedničku zakletvu, Vučić je to uradio položivši ruku na Miroslavljevo jevanđelje, naručeno tokom pretposlednje decenije XII veka od strane rođenog brata Stefana Nemanje.
Vučiću je Stefan Nemanja toliko zanimljiv upravo zato što se percipira kao utemeljitelj srpske države. S obzirom na to da svoju vlast definiše kao suprotnost svim svojim prethodnicima iz novije prošlosti – demokratama, Miloševiću i komunistima – upravo je on taj koji predstavlja današnjeg utemeljitelja srpske države. Dakle, on se trudi da ponovi podvig Stefana Nemanje i stvori nezavisnu i snažnu srpsku državu. Činjenica da je Stefan Nemanja osvojio Kosovo i Metohiju je svakako deo ovog narativa. Ona je korisna za raspirivanje tenzija i pokazivanje simbolične snage u pregovorima sa kosovskim vlastima. Tako je pre samo nedelju dana poručio kosovskim Albancima: “Srbija nije kao vi, kod nas se diže spomenik Stefan Nemanji a ne Medlin Olbrajt.”
Međutim, ova razmetljiva retorika može biti zavaravajuća. Nacionalizam koji se poziva na Stefana Nemanju nije pobednički nacionalizam. Na kraju krajeva, radi se o čoveku koji je većinu života bio vizantijski vazal, i kome je nezavisnost njegove teritorije potvrđena tek pet godina pre abdikacije. Isto tako, Vučićev nacionalizam je gubitnički nacionalizam. Srbija je u poslednjih trideset godina neprikosnovena gubitnica na prostoru Balkana, barem što se tiče “nacionalnih” aspiracija vladajuće klase. Projekat teritorijalnog proširenja iz devedesetih rezultirao je proterivanjem većine Srba iz Hrvatske, ne baš sasvim uspešnom državnošću bosanskih Srba, otcepljenjem Crne Gore i, na kraju, i samog Kosova.
Vučić sigurno zna da je Kosovo “izgubljeno”, odnosno da je de facto nezavisno. Kada to pravda, često poseže za defetizmom Stefana Nemanje. On srpskim nacionalistima ne nudi pobedu, ne nudi “kosovski zavet” kneza Lazara, nego romantiziranje poraza. Tako je, u sebi svojstvenom melodramatičnom maniru, 2018. godine u Kosovskoj Mitrovici izjavio da “ako je Stefan Nemanja, osnivač države srpske, mogao pred Manojla Komnina sa omčom oko vrata, goloruk, zbog Srbije, ja mogu, moram i hoću, bez omče, zbog iste te Srbije i pred Tačija”. Svesno poredivši najveći poraz Stefana Nemanje – neuspelo oslobođenje od vizantijskog vazalstva i pad u ropstvo – sa sobom, Vučić je u suštini priznao da je pregovaranje sa kosovskim Albancima poraz, te da nema izlaza nego da ih tretira kao sebi jednake pregovarače, odnosno vladare druge suverene države. Naravno, to je ipak slavan potez koji je, iako tragičan, neophodan jer ga čini “zbog Srbije”. Vučićevi potezi, koji potvrđuju poraz srpskog nacionalizma u zadnjih trideset godina, zalog su za budućnost u kojoj će njegovi naslednici, kao potomci Stefana Nemanje, izgraditi snažniju Srbiju.
Miloš Obrenović – Modernizator po svaku cenu
Miloš Obrenović je još jedan “gubitnik” iz srpske istorije kojeg Vučić obožava. Po sopstvenom priznanju, draži mu je od Karađorđa, i čini se bitniji od Stefana Nemanje kada se radi o politici sećanja. Vučić je značaj Miloša Obrenovića počeo da ističe još početkom 2013. godine, kada je kao prvi potpredsednik Vlade prisustvovao otvaranju obnovljenog Konaka kneza Miloša. Njegovo zazivanje prvog srpskog kneza toliko je često da, za razliku od Stefana Nemanje, ideološke implikacije njegovog poklonstva u ovom slučaju nisu promakle ni liberalnim ni konzervativnim političkim komentatorima.
Potčinjenost Miloša Obrenovića velikim silama, ali i umeće da iz takvog položaja izvuče maksimum, najvažnija su njegova odlika za Vučića. Ujedno, to je i ono što u Vučićevoj samopercepciji povezuje njega, Miloša i Stefana Nemanju. Miloš je, kao i Vučić, “radio ispod ličnog i narodnog dostojanstva” “ako se moralo”, kao što je izjavio još 2016. godine. S Milošem Obrenovićem tako se nastavlja ideologija defetističkog nacionalizma i izvlačenje maksimuma u momentu istorijskog poraza. Miloš je po tome još i sličniji Vučiću, jer na vlast dolazi posle potpunog uništenja srpske državnosti stvorene pod Karađorđem. Ironično je i da Miloš za ubistvo svog rivala Karađorđa, koje mu obezbeđuje političku dominaciju nad Srbijom, određuje Karađorđevog kuma Vujicu Vulićevića, a da Vučićev politički uspon počinje upravo političkim uklanjanjem njegovog venčanog kuma, Vojislava Šešelja.
Drugi i ujedno najvažniji aspekt Miloševe vladavine za Vučića je autoritarna modernizacija odozgo. Vučić ističe da je ona preuveličavana, a da je Miloševa autokratija bila neophodna da bi se ograničila vlast spahija u korist “naroda”. Ovo, naravno, nije sasvim istina: knez Miloš je održavao pojedine feudalne obaveze koje su mu koristile za lično bogaćenje. Međutim, ovo je manje bitno. Važnija je paralela spahija sa prethodnom vlašću DS-a, koju Vučić i SNS redovno optužuju da su “opljačkali narod”. Naravno, bogaćenje Vučićevih spahija, kao i onomad Miloševih, se ignoriše.
Pored kvazi-robinhudovskog narativa o zaštiti siromašnih, za Vučića je mnogo bitniji narativ o tragičnom, ali neophodnom tlačenju tih istih siromašnih zarad progresa. Njegova omiljena mantra o “teškim odlukama” kao što su privatizacija javnih dobara deo je istorijskih lekcija koje vuče od kneza Miloša. Za Vučića su to lekcije “neprestane borbe“, koja jednako dobro služi i kao nacionalistička i kao neoliberalna self-help mantra. Najpoznatiji slučaj teških ali neophodnih žrtava po ugledu na Miloša svakako je preuređenje Savamale. I Miloš i Vučić rušili su u Savamali i proterivali sirotinju zarad izgradnje luksuzne gradske četvrti, što su s ponosom uvek isticali i Vučić i gradski menadžer Goran Vesić. Zbog modernizacije je i novi autoput u Zapadnoj Srbiji Vučić nazvao po knezu Milošu, za šta mu je vratio i davno zaboravljeni nadimak “Miloš Veliki”, kako se sad zvanično zove put od Obrenovca do Preljine.
Vučić kao Janus
Stefan Nemanja i Miloš Obrenović stoga su dva lica Aleksandra Vučića, što naravno evocira i jedno antičko božanstvo. Rimski bog Janus, čija dva lica su svojevrsni novinarski kliše, bio je bog krajeva i novih početaka, odnosno bog tranzicionog perioda. Srpski Janus Aleksandar Vučić svoju vladavinu vidi kao jedan tranizicioni period, kojim je stavio tačku na 75 godina “nepatriotskih vlasti”, bilo da se radilo o Titu, Miloševiću ili Tadiću. Srbija je iz tog perioda izašla oslabljena, što se nerado potvrđuje kroz njegov defetistički nacionalizam, ali sa nadom u budućnost, u koju će je odvesti autoritarni model modernizacije. “Modernizaciju” pritom odlikuju džentrifikacija, novi vidovi akumulacije kapitala i privatizacija preostalog državnog vlasništva.
Upravo tu leži i suština Vučićeve ideologije, koje najverovatnije ni sam nije svestan. Naravno, svrha ideologije je upravo da zamaskira proizvodne odnose u društvu. Ako Vučić jeste bog tranzicije, onda to nije tranzicija iz “antisrpske” u “prosrpsku” vlast – to je upravo ono što se pod pojmom “tranzicija” inače i podrazumeva – prelazak iz socijalizma u kapitalizam i privatizacija društvene svojine. U tom smislu, nema suštinske razlike i diskontinuiteta između Vučića i njegovih prethodnika poput Đinđića ili Miloševića. Uprkos svojoj samopercepciji čoveka koji čini radikalni preokret, Vučić je u suštini kontinuitet poslednjih trideset godina kapitalističke vlasti. Njegova etnocentrična perspektiva sprečava ga da sagleda stvari šire i da vidi svetsko-istorijske trendove ka sveopštem boljitku čovečanstva, ka kojima bi nas mogao odvesti socijalizam, a kamoli trenutne katastrofalne posledice sopstvenih, tobože modernizacijskih, ekonomskih politika.