Srpsku političku scenu posljednjih tridesetak godina na specifičan način obilježila je književnost. Gotovo da i nije bilo relevantnije političke opcije koja nije imala svog “književnog oca”. Nedavni događaji, “afera David” i “afera Pekić”, prigodan su povod za rezimiranje ideološke uloge književnosti u tom razdoblju, prvenstveno u oblikovanju nove antikomunističke normalnosti.
Predizborna kampanja u Srbiji počela je neočekivano – raspravom o piscima i književnosti. Najpre se, na dodeli nagrade Narodne biblioteke Srbije za najčitaniju knjigu, laureat Filip David ogradio od prisustva predsednika Srbije Tomislava Nikolića, koji, kako David tvrdi, nije bio najavljen. David je objasnio da se ograđuje jer se s Nikolićevom politikom iz 1990-ih nije slagao, a ne vidi da se Nikolić u međuvremenu promenio. Potom je spomenik nekadašnjem Davidovom bliskom prijatelju, književniku Borislavu Pekiću, inače jednom od osnivača Demokratske stranke (DS), u centru Beograda otkrio premijer Aleksandar Vučić, i nekad i sad politički protivnik upravo DS-a, i čovek na čelu suparničke Srpske napredne stranke (SNS).
Na Davidov gest reagovao je najpre ministar kulture Ivan Tasovac kazavši da politiku i kulturu ne treba mešati, dok je predsednik Nikolić ocenio da za Davidov potez nije trebalo “ni hrabrosti, ni pristojnosti”. U stavovima za i protiv Davida, jedni su branili njegovo pravo na slobodu govora i hvalili Davidovu političku doslednost, a drugi stali uz princip koji je istakao Tasovac i zgražavali se nad nepriličnim upadom mrske politike u kuću kulture. Treći su zamerali Davidu što nagradu nije odbio. (Nije nedostajalo ni antisemitskih ispada, o kojima su drugi već pisali onako kako na takve ispade i treba odgovarati, pa se tom gadarijom ne moramo baviti.)
U slučaju Pekića, činilo se da su se uloge obrnule. Iako je bilo očigledno da otkrivanjem spomenika politizuje Pekića, premijer Vučić se, kao i predsednik Nikolić, zaklonio iza svoje javne funkcije i govorio uopšteno o “Borinom amanetu”, ljubavi i dugu prema zemlji, mudrim rešenjima i radu, ne propustivši da pomene da je Pekić bio “veliki pisac”. Pekićeva supruga Ljiljana dodatno je politizovala celu stvar, ponovivši, naravno, frazu “veliki pisac”, rekavši da je to što mu Vučić otkriva spomenik “šamar demokratama”, koji nisu uspeli da se Pekiću oduže tokom svoje vladavine. Oglasio se potom i PEN centar, dakako uz obaveznu frazu “veliki pisac”: najpre je posredno zamereno što političar otvara spomenik, a ne neko od Pekićevih “najbližih književnih savremenika i prijatelja”, a potom je upućena jasna kritika Vučiću, tvrdnjom da Pekićeva “biografija i voluminozni opus stoje nasuprot svakoj političkoj manipulaciji i populizmu” te da “simbolički značaj njegovog književnog dela (…) ne sme biti prizemljivan u tekućim političkim kampanjama i u predizbornom stranačkom nadgornjavanju”.
Dakle, iako su svi barem usput rekli da je najvažnija u svemu veličina pisca, njegova dela, za razliku od njegovih političkih opredeljenja, nisu pominjana ni na nivou fabule, i bilo je jasno da je stvar dobrano politizovana. Čak bi se mogla postaviti i radikalnija hipoteza: naivno je misliti da je spomenik Pekiću podignut zbog njegovih književnih kvaliteta, već baš zbog onoga što njegov lik i delo predstavljaju u političkom smislu. Ipak, zbunjeni čuvari književne večnosti zgražavali su se i zabrinuto pitali da li politika i književnost treba da se tako nedostojno mešaju, zašto se veliki pisci “prljaju” učešćem u političkom životu i zašto ih se tako beskrupulozno politizuje?
Književna politika građanskih zabluda
Oba događaja, koje možemo nazvati “Afera David” i “Afera Pekić”, kao da zatvaraju jedan književno-politički kvadrat. Svi članovi kasnomodernističke književne četvorke srpskohrvatskog jezika, odavno uvedeni u kanon (Filip David, Borislav Pekić, Danilo Kiš i Mirko Kovač), imaju svoje afere – neke su se dogodile za vreme socijalističke Jugoslavije, neke tokom raspada zemlje u ratu 1990-ih, a neke, čijoj banalnosti trojica od četvorice pisaca, na sreću, ne moraju da svedoče, u vreme restauracije kapitalizma i pokušaja nacional-demokratske obnove “vrednosti građanskog društva”. U tim okolnostima, simbolički kapital pisaca i njihov proklamovani ideološki stav odavno služe za utemeljenje pozicija, ne samo u književnom polju, već upravo u političkoj areni, i deo su procesa dugog trajanja, koji je presudno obeležen traumatičnim mestom 1990-ih na kom David s pravom insistira.
Jedno takvo mesto nalazi se i u odnosu Davida i Pekića. Kada je 1990. godine u jednom intervjuu David ocenio kako je tadašnja opozicija po političkom programu, netoleranciji i ideološkom kiču (David je, naravno, mislio na nacionalizam), “uglavnom frakcija vladajuće partije” i da će s takvom opozicijom, demokratija Jugoslaviju uvesti u ludnicu, Pekić mu je oštro odgovorio. Kako je Pekić tada bio član Demokratske stranke, a David UJDI-ja, Pekić mu je zamerio što “deluje u istom pokretu s tekućim komunističkim vladikama modela [Branko] Horvat, iz komunističkog Centralnog komiteta”, dok je bivše komuniste u redovima DS-a pravdao kao iskrene preobraćenike.
Za našu priču je važno da su iz obe stranke vremenom nastale barem tri struje kojima su na ovaj ili onaj način pripadali ili pripadaju današnji književnici i kulturni poslenici i koji su svoj kulturni, ekonomski i simbolički kapital, a koji je katkad uključivao privatne firme, ali i ministarska mesta, ulagali u razne delatnosti na književnoj livadi. Iz DS-a je formirana i nacionalistička struja, vezana potom za DSS, kao i liberalno-građanska, koja se u međuvremenu rasula po raznim frakcijama, dok je iz UJDI-ja izrastao Građanski savez Srbije (GSS) oko kog se okupilo dosta antinacionalistički nastrojenih intelektualaca, pa posledično i tzv. Druga Srbija koja je u jednom trenutku pak, poverovala Liberalno-demokratskoj partiji (LDP), i u nju se naravno, razočarala.
Dakako, nema u tome ničeg sablažnjivog po književnost. U oblasti književne istorije odavno postoje snažni glasovi koji ubedljivo pokazuju, na primer Mario J. Valdes, da je književno polje često polje borbe za identitet koja je u stvari rat rečima i u kojoj se “upotrebljavaju i stvaraju predstave, simboli i koncepti pripadanja, s ciljem osvajanja političke moći”. S tim na umu, možemo reći da je pomenuta debata o književnicima i politici, koja meša javno i privatno pisaca, njihove poetike i politike, prijateljstva i razlike jednim delom zaista odjek debate o ulozi književnosti i književnika u oblikovanju nacionalističke politike koja je rezultirala ratom i raspadom Jugoslavije tokom 1990-ih godina. Međutim, druga strana te rasprave, koja je tek načeta, čini se jednako aktuelnom – veza između nasleđa književne politike 1980-ih i 1990-ih i političkih simbola koje kanonizovani pisci danas predstavljaju pri raspodeli moći u savremenom književnom polju. Drugim rečima, književnost i književnici imali su ulogu u buđenju nacionalizma, ali i u gajenju fantazija o restauraciji kapitalizma i povratku građanskog društva, koji su došli sa istom parolom s kojom u filmu Vreme čuda (1990), slobodnoj adaptaciji Pekićevog prvog romana, komunisti ulaze u crkvu: “Razvaljuj!”
Modernistički očevi: između nacionalnog i liberalnog
S druge strane, niko se nije puno iščuđavao kada je 2010. ruski ambasador Dobrici Ćosiću uručio nekakvu medalju, a tome su prisustvovali srpski patrijarh, Tomislav Nikolić, tada još uvek samo predsednik SNS-a, i dva ministra, među kojima je bio i Ivica Dačić, predsednik Socijalističke partije Srbije (SPS) – stvar politički potpuno jasna, kada se poznaju Ćosićeva biografija i voluminozni opus, zbog kojih je zaradio nadimak “Otac nacije”, tj. njegov nacionalizam, stav o podeli Kosova, rusofilija, bliskost sa Miloševićem, uloga u ratu u Bosni i stalna esejistička i romaneskna tematizacija “sudbine srpskog naroda”. Dodeli je, međutim, prisustvovao i Boris Tadić, u to vreme predsednik Srbije i DS-a, čija je zvanična ideologija bila igranje na kartu tobožnjeg demokratskog pluralizma, porodičnog izmirenja u kući koju kompromisno nose i nacionalno i građansko, i konzervativno i liberalno, i u kojoj smo sav prljav veš sakrili u podrum, a u dvorište iza kuće, baš kao i sam Ćosić, zakopali sve što miriše na radikalnije leve ideje koje bi četiri kućna stuba mogle poljuljati.
Zato ne zvuči uverljivo kada pripadnici mlađe generacije pisaca, okupljeni u grupi P70, pod krinkom opisanog kvazipluralizma tvrde da samo pokušavaju spasti nepravedno osuđenu Ćosićevu literaturu i potvrditi njenu vrednost. S druge strane, Ćosićevu književnu politiku i poetiku – primetimo kako oba elementa vrlo teško razdvajaju upravo oni koji zastupaju takvo razdvajanje – neki drugi mlađi književnici su osporavali, otvoreno u sukobu sa grupom P70, objavljujući u isto vreme tumačenja onih pisaca koje su smatrali svojim književnim precima – upravo Mirka Kovača i Danila Kiša (jedan od medija koji je te kritike i tumačenja objavljivao čak je i nazvan po Kišovom romanu Peščanik). Ali i na toj strani se pokazalo da su književnokritička čitanja liberalnih književnih očeva i njihovih, u suštini: patrijarhalnih, poetičkih testamenata, takođe tabu – kada je Tatjana Rosić objavila feminističko čitanje Kiša pod nazivom Mit o savršenoj biografiji, njena knjiga dočekana je na nož potpuno zaumnim argumentima iz kojih je izbijala izvesna liberalna nelagoda zbog navodno podmuklog udara na zaštitnika naše strane.
U istom ključu je borba DS-a i SNS-a oko Pekića, u trenutku kada je teško napraviti razliku između političkih opredeljenja te dve stranke, takođe borba za moć koju daje simbolički otac i njegova neupitna književna veličina. Danas bi reči koje je Pekić pre više od 25 godina napisao u tekstu “Biti rodoljub – nije sramota (Za novi program Demokratske stranke)”, mogli potpisati i jedni i drugi: “Stranka će se boriti za aktivnu ekonomsku strategiju baziranu na opštoj denacionalizaciji, skromnoj državnoj svojini, rigoroznoj budžetskoj štednji, (…) orijentaciji ka dopunskoj privredi Evrope, radikalnom uklanjanju neproduktivnih firmi, ali pre svega za definitivno zaboravljanje – samoupravljanja”. Pošto se sa ovakvim programom i danas sve vodeće stranke u Srbiji manje-više slažu, ostaju sitne razlike između onih koji u finoj kombinaciji “nacije i demokratije” ipak malo više vrednuju naciju. I za njih se kod Pekića može naći poletni citat. U istom tekstu, nakon što se založio za “beskompromnisnu” odbranu srpskog naroda na Kosovu i Metohiji i van Srbije, i ukidanje teritorijalnih autonomija, i naglasio da će pored demokratije “braniti interese srpskog naroda bez obzira na budući državni model Jugoslavije, pogotovu u slučaju njenog sporazumnog iščezavanja”, Pekić beskompromisno kaže: “Jugoslaviju, naravno, nećemo razbijati, ali više nećemo dopustiti da ona razbija nas.”
Poetske mane: komunizam i jugoslovenstvo
Sva tri stuba politike kakvu bi danas da sprovodi većina parlamentarnih stranaka u Srbiji – kapitalizam, liberalnu demokratiju i nacionalizam u građanskim rukavicama, uvek na putu ka EU – bila su u vreme Pekićevih reči izlivana upravo na temelju “zaborava samoupravljanja”, odnosno slepog antikomunizma. Kako piše Dubravka Stojanović, u drugom kontekstu: “Na prvom mestu bilo je potrebno naći pretka koji je bio nosilac ‘nacionalnih vrednosti’ i koji je bio antikomunista, da bi se napravila jača identifikacija s novim nosiocima vlasti. Istovremeno, bilo je potrebno kompromitovati komuniste i jugoslovenstvo i poraziti miteme na kojima su se temeljile prethodne vlasti. (…) Bilo je potrebno kompromitovati uspeh Titove jugoslovenske politike, jer su nove srpske vlasti svoj državni koncept, kao i Milošević, zasnivale na antijugoslovenstvu.”
No, primetimo kako ista stvar važi za književnost: test kojim se i danas formira politički i književni “izbor po srodnosti”, kao i nacionalni kanon, još uvek sadrži dva ključna pitanja o praroditeljskim gresima – komunizmu i jugoslovenstvu. Elementi jednog ili drugog zanemaruju se ili brišu prilikom tumačenja i vrednovanja i onih odavno proglašenih najvećima (Andrić, Crnjanski, Krleža), formiraju se književne grupe koje se nikada ne pozivaju na sinonim za književnu grupu u srpskoj književnosti – beogradske nadrealiste (jer znamo šta su, svi do jednog, bili), dok se ističu ili utemeljuju gotovo isključivo oni delovi poetike i politike koji su u skladu sa današnjom dominantnom ideologijom. U svim slučajevima, potencijalno kritička, izazovna i uzbudljiva čitanja, koja bi odvažno ukrstila poetiku i politiku kanonskih pisaca i njihovih dela, odbacuju se kao neprihvatljiva, nemoguća, “komesarska”, “ždanovljevska”. Želja da se neugodna čitanja na svaki način odlože uključila je, i to je jedno od njenih najgorih posledica, odbrambeni mehanizam za večno vraćanje glavnog pitanja nacionalne kulture: kako književni genij “velikih pisaca” zaštititi u čuvenoj kuli od slonovače, gde je sve lepota i dobrota i veličina, a grozna ideološka pitanja ne mogu da uđu i kvare zabavu sastavljenu od opštih mesta o grandioznosti, od jubileja, spomen-ploča i skulptura, od diktiranih interpretacija u školskoj lektiri i zagušljivih akademskih lekcija, strogo u okvirima nedodirljivog i neupitnog nacionalnog književnog kanona?
Ilustrativan primer je tekst “Pekić u lavirintu paradoksa”, objavljen u Politikinom Kulturnom dodatku. Autor teksta, pisac Srđan V. Tešin, s dobrim argumentima osporavao je tezu da je Vučićevo otkrivanje spomenika Pekiću “šamar Demokratskoj stranci”, navodeći da je za vreme vladavine DS-a Pekić u Beogradu dobio bistu, spomen-tablu, ulicu i školu. Ni Tešin, što je lako za prepostaviti, nije propustio da Pekića nazove “velikim piscem”, ali je barem bio jedini koji je naveo nešto konkretno o samom Pekićevom delu. Međutim, izbor je vrlo znakovit: prepričavajući sinopsis nedovršenog Pekićevog romana Graditelji, Tešin ističe da je to roman u kom se prati “unižavanje građanskog duha Beograda, čiji urbano-elitistički duh gasne u senci revolucionarne mimikrije i stvaranje nove klase”. Nije potrebno poznavati Pekićevu biografiju i voluminozni opus da bi se iz ovog opisa zaključilo kako je reč o romanu presudno obeleženom određenom ideologijom (čije smo karakteristike jasno naveli) i shvatiti da je beg u “veličinu pisca”, pod maskom nekakvog nadideološkog univerzalizma književnosti, upravo demagoški čin kojim se zataškava njen duboko ideološki sadržaj.1
Levi odgovor mogao bi se pronaći kako u strategiji preotimanja legitimacijske matrice i drugačijeg čitanja njenih glavnih autora (kompleksno političko čitanje, na primer, baš Pekića i Kiša), tako i u podrivanju te matrice povratkom u fokus onih autora i autorki koji su počinili smrtne “poetske” grehe zbog kojih su njihovi izvanredni romani, eseji i pesme izbačeni iz kanona. U danima kada se preti zatvaranjem arhiva Đerđa Lukača u Budimpešti, nije zgoreg navesti upravo Lukačeve reči, iz eseja “Pisac i kritičar”, o tome kakva ta politička čitanja ne bi trebalo da budu – niti da “ocenjuju literaturu prema njenom čistom političkom sadržaju i ne osvrću se nemarno na njeno umetničko biće”, sprovodeći “slepo identifikovanje političkog mišljenja autora sa njihovim književnim značenjem”, niti da praktikuju “dualizam gledišta” i “strogo odvoje politički sadržaj od estetske vrednosti”. Ono što verujem da će biti jedan od glavnih aduta takvih čitanje jeste beskompromisni napad na konzerviranje književnosti u potrazi za “bogatstvom nacionalne kulture”, ili u memli građanskih razočaranja i stranačkih nadgornjavanja.
- Uostalom, sam Pekić je, u vezi sa romanom Kako upokojiti vampira, koji je deo njegove trilogije o kolaboraciji, rekao: “Postoji li genetička veza između literature i idelogije, šire shvaćene? Verovatno.” [↩]