New age se predstavlja kao ne-ideološki pokret, ali iako njuejdžerske ideje same po sebi nisu desne, suvremena esktremna desnica uspješno se nakalemila na njegove osnovne ideje i pridobila dio njegovih pristalica. Objavljujemo prvi u nizu tekstova Aleksandre Savanović o odnosu desnice, teorija zavera i new age duhovnosti.
Od wellness aplikacija do “spiritualnosti na radnom mestu”, od treninga za manifestovanje do “Majke Prirode”, od mnogovrsnih isceljenja do teorija o vanzemaljskom poreklu čoveka, na ideje, pristupe i prakse nju ejdža nailazimo na svakom koraku. Potreba savremenog čoveka za odgovorom na (post)modernu ljudsku situaciju – naročito po pitanjima kao što su problematizacija patrijarhalnih normi, preispitivanja ideje naučnog progresa i odnosa spram prirodne sredine, te usklađivanje sa vrednostima liberalnog društva – svoj izraz je našla u alternativnoj spiritualnosti. Uzlet new agea poslednjih decenija u vezi je sa opadanjem poverenja u bezmalo sve institucije društva, te razočaranjem u njihove ideološke pretpostavke. New age se predstavlja kao anti-politički i ne-ideološki pokret, iako visoko komercijalizovan, što ga čini komplementarnim centralnom ideološkom kredu današnjice u kome je kapitalistička logika ovladala svim sferama društva, uključujući i političku.
Iako navodno (a i naizgled) apolitično, Novo doba ima neospornu političku dimenziju koja je neretko u korelaciji sa desnim i radikalno desnim doktrinama. Važno je odmah napomenuti da to ne znači da su izvori, uticaji ili pojedinačne njuejdžerske ideje inherentno, ili pak latentno, desne. Namera je da se ukaže na postojeće i moguće (zlo)upotrebe nju ejdža u svrhe izgradnje postmodernih fašizama.
Novo doba
Kao krovni termin, new age obuhvata prakse i verovanja koja poreklo i/ili inspiraciju vuku iz zapadne ezoterije (okultno, gnostika, alhemija), predsokratovske filozofije i paganizma, te istočnih religija, zbog čega se teško može smatrati jedinstvenim i koherentnim sistemom. Uprkos visokoj decentralizaciji i eklektičnosti pokreta, moguće je izdvojiti nekoliko njegovih osnovnih polazišta.
Tvrdo jezgro Novog doba čine tri centralna uverenja. Ono poručuje da živimo u vreme “velike prekretnice” kada, zahvaljujući razvoju informatičkih tehnologija, a u kontekstu ugroženosti života na Zemlji (ekološke krize), svedočimo nastanku “globalnog mozga”, odnosno rođenju samosvesne Planete, Gaje. U osnovi ovog verovanja leži holistička metafizika, tvrdnja da je, u krajnjoj instanci, sva materija sačinjena od energije, te da je prema tome, sve povezano: razlike su iluzorne, sve i svi su deo jednoga (“All is one”). Božansko postoji u svemu, priroda je “sveta”, ali i ljudi, koji, budući da su samosvesni, mogu da razumeju i razviju svoj “božanski potencijal”, da evoluiraju ka “božanskoj svesti”. Do promene materijalnog sveta se može doći jedino dosezanjem ove “istine”, otključavanjem viših nivoa svesti, odnosno ličnim preobražajem i ostvarivanjem individualnog, i kumulativno, kolektivnog ljudskog potencijala.
Kao “religiozni bezbožnici” njuejdžeri spas ne traže u veri, niti božanskoj milosti, već u znanju, doduše znanju dobijenom spoznajom, a do koje se dolazi nenaučnim sredstvima, pomoću raznovrsnih tehnika menjanja svesti – meditacije, emotivnog oslobađanja, neurolingvističkog programiranja, “naučenog optimizma”, manifestovanja, teta izlečenja (theta healing) itd. Novo doba tako uspostavlja sintezu nauke i religije, svojevrsnu religiju modernosti kojom se duhovnosti daje naučna podloga. Iako naglašava manjkavosti klasične nauke, osporavajući njene metode, ono ne zagovara i potpuni raskid s njom, već njenu nadopunu, a time i spasenje: dijalog iracionalnog i racionalnog, u kome “istina” otkrivena spoznajom ima primat. Težnja je da se predmoderno i (post)moderno pomire, da se prevaziđe odvojenost a razlike ponište, jer u osnovi ni ne postoje.
Na površini, nju ejdž ne zalazi u domen politike baveći se isključivo unutrašnjim životom. Međutim, verovanje da je čovečanstvo na pragu prelaska na “viši nivo svesti” u sprezi sa ubeđenjem da se stvarnost menja jedino ličnim preobražajem, otkrivaju jasnu političku opredeljenost – neku vrstu anti-ideološke ideologije. Budući da se svet može promeniti jedino modifikacijom sopstvene svesti, nema potrebe za bilo kakvim političkim angažmanom, za bilo kakvim ekonomsko-političkim idejama i programima. Oblast politike, javnog prostora između pojedinca i “globalnog mozga” ostaje ispražnjena: odluke o uređenju društva nisu predmet racionalnog izbora već duhovnog rada. Svakako, globalnom mozgu treba obezbediti organe koji bi vršili funkciju upravljanja, ali njih ne treba tražiti u polju društvenosti, u polju politike, već u polju duha, među onima koji su dosegli viši nivo svesti.
Alternativna duhovnost i nacizam
Veza između radikalne desnice i alternativne duhovnosti istorijski ne predstavlja novinu. Dobro je poznato da su nacisti inspiraciju tražili u ezoteričnim i istočnim učenjima, a da su raznovrsni šamani, proroci, teozofi, astrolozi, okultisti, mađioničari i čudotvorci, unutar i izvan NSDAP-a, u vreme Vajmarske republike doživeli procvat. Apologija mitskog, mističnog i magijskog, naglasak na iracionalnom, na duhovnoj spoznaji naspram racionalne (a uskoro i “jevrejske”) nauke utemeljene u materijalizmu, verovanje u nepoznate sile i čuda, te njihove ovozemaljske nosioce, činile su okosnicu ondašnjeg duha vremena.
U ovakvom miljeu postepeno su se uobličile i metafizičke interpretacije naroda kao same suštine pojedinaca, te njegovog mitskog porekla (rasa natčoveka), koje će nacizam uspešno kapitalizovati. Oslanjajući se na ezoterične predstave o višoj rasi, ideolozi nacizma su zagovarali, i pokušali da ostvare, njen povratak čistoći svojih korena, svojoj originalnoj, autentičnoj prirodi, a tako i svojoj “prirodnoj” sredini, ili staništu. U sprezi sa zavereničkim čitanjima svetske istorije, prema kojima njene tokove kontrolišu drevna tajna društava, pojavile su se i fantazije o “oslobađanju”, te uspostavljanju rasne utopije Arijevaca na njima namenjenom “životnom prostoru”.
Sintetišući naturalizam i ezoteriju, pseudo-hrišćansku mistiku i nordijske mitove, paganske rituale i futurističke opsesije telom (vitalnošću, mladošću, prirodnim predispozicijama) i tehnologijom (brzinom, efikasnošću, industrijom i njenim proizvodima – avion, automobil, zlokobna fabrička traka), nacizam je uspeo da pomiri ono drevno, misteriozno, transcendentalno, nesaznatljivo sa jedne, i ono moderno, mehaničko, automatsko, materijalno, sa druge.
Zaverenička duhovnost
Čini se da new age, sa svojim pozitivnim fokusom na sopstvo i verovanjem da će evolucijom svesti čovečanstvo prevazići sve granice, sa jedne strane, i oblast teorija zavere zaokupljena opasnostima “novog svetskog poretka”, sa druge, nemaju ništa zajedničko i da su jedna drugoj suprotstavljene. Uprkos tome, one se neretko presecaju u antivakserskom pokretu, u ekološkim borbama, u pokretima protiv “rodne ideologije”.
Uočavajući veze novog doba i teorija zavera, sociolozi Šarlot Vard i Dejvid Voas1 predložili su pojam “konspiritualnost” (eng. conspirituality, zaverenička duhovnost), od reči conspiracy (zavera) i spirituality (duhovnost), nazvavši tako ideologiju koja uspešno sintetiše ključne teme i preokupacije oba fenomena. Zaverenička duhovnost od nju ejdža preuzima hipotezu o velikoj prekretnici, a iz teorija zavera, o postojanju od javnosti skrivene grupe koja upravlja sudbinom sveta. Zajednička im je vera u neminovnost, odnosno skepsa prema slučajnosti i kontingentnosti, a posledično i prema istoričnosti stvarnosti. Prema Majklu Barkunu2 u teorijama zavere uvek nailazimo na tri osnovna principa: ništa se ne dešava slučajno, ništa nije onako kako izgleda, i sve je povezano. Nju ejdž je na sličnom tragu. Njuejdžerska apolitičnost i politička anksioznost zavera se sreću na duhovnoj ravni: prozrevši iluziju, spoznajom “istine”, dosegnućemo novo stanje svesti, čime ćemo stvoriti novu stvarnost. Konvencionalna sredstva političkog delovanja – demokratija, podela vlasti, političke partije, izbori, različiti oblici građanske neposlušnosti, itd. – pokazala su se neefikasnima, do stvarne promene se može doći jedino posredno, preobražajem sopstva.
Vard i Voas konspiritualnost vide kao način da se politički cinizam, nastao usled gubitka iluzija o dobronamernosti postojećeg društvenog poretka, omekša i nadahne duhovnim optimizmom. Prijemčivost zavereničke duhovnosti leži u njenoj fleksibilnosti: iako će njeni ekstremi odbiti većinu, dva ključna postulata – o velikoj prekretnici i neprijateljskim elitama – su postavljena dovoljno široko da deluju razumno čak i skepticima. Zaverenička duhovnost je primamljiva i zato što je neobavezna i otvorena, ona ne podrazumeva formalni pristup, niti pritisak da se bilo šta radi, osim da se prihvate, odbiju ili prilagode informacije u skladu sa preferencijama. Sledstveno, ona je krajnje eklektična, dopušta spajanje nespojivog, njuejdžerske ideje kombinuje sa elementima različitih religijskih tradicija, nauku sa duhovnom praksom i radikalnim politikama. Apokaliptične i zavereničke diskurse spaja i zajednička funkcija: oba razvijaju simbolička sredstva kojima se adresira problem zla. Novo doba tako opisuje mehanizme za pobedu zla koje su teorije zavera locirale.
Ispražnjeno, ali ne prazno
To što je ispražnjeno, usled svoje navodne neupotrebljivosti, mesto politike ipak ne ostaje prazno. Ljudi nisu bestelesni pojedinci i pojednike, kakvim ih Novo doba zamišlja, oni žive u konkretnim društvima, konkretnim odnosima, koji se moraju uspostaviti na nekakvoj ideološkoj i materijalnoj osnovi. Usklađujući svoje programe i “talking points” sa postulatima zavereničke duhovnosti, politički pokreti i partije uspešno su se prikačile na rezervoar njihovih pristalica nudeći njima privlačne političke sadržaje.
Zaverenička duhovnost tako izlazi iz okvira opskurnosti, postajući opšte mesto čak i institucionalne politike. Ona je instrumentalizovana u desnim i ekstremno desnim pokretima, ali i u okvirima tzv. nacionalne levice. U obe varijante, njena preokupacija su većinski i dominantni identiteti, u čiju odbranu ustaje, nudeći tako “razrešenje” krize uzdrmanih i destabilizovanih, a donedavno čvrstih i jasnih struktura – rodnih i rasnih hijerarhija, međunarodnog poretka suverenih nacionalnih država, i slično.
I zaverenička duhovnost, kao ćorava koka, ubode poneko zrno, napipavajući neuralgične tačke postojećeg poretka – primat privatnih u odnosu na javne, korporativnih u odnosu na društvene interese, totalitarni potencijal novih tehnologija, propast centralnih modernističkih ideja napretka (progresa) i rasta koji završavaju u uništenju planete, te neophodnost promene paradigme, i slično – ali ih artikuliše na posve paranoičan način, posežući za nju ejdžom kao za alhemijskom formulom kojom vrši transmutaciju svog svetonazora sa uzvišenom, (nad)prirodnom silom, reklamirajući ga kao transcendentalnu istinu.