Angažirana umjetnost nije samo puki dodatak emancipatorskim pokretima, već ima mnogo širi potencijal artikulacije složenih ideja i njihovog komuniciranja sa najširim krugovima. Nađa Bobičić analizira knjige Didiera Eribona, Édouarda Louisa i Douglasa Stuarta, primjerke suvremene radničke književnosti u kojima su jednako važne i LBGTIQ+ i feministička perspektiva.
Savremena kvir-radnička književnost može dati odgovore na barem dva često postavljana pitanja, koja predstavljaju izazov za teoriju i praksu ljevice:
1. Da li radničke borbe trebaju savezništva u pokretima koji se tiču borbi za jednakost žena i LGBTIQ+ zajednica? Da li su savezništva poželjna i moguća u ovim emancipatorskim pokretima?
2. Koji su dometi društveno angažovane umjetnosti? Odnosno, da li je ona samo nadgradnja političkih pokreta, koja u funkciji demagogije dolazi nakon što se političke borbe pokrenu i ideje teorijski formulišu?
Nijansiranijem razumijevanju ovih izazovnih postavki doprinose i tri knjige objavljene u periodu nešto dužem od prethodne decenije, koje nastaju sa idejom prikazivanja i kvir i radničkog iskustva odrastanja dječaka. Prva je Povratak u Reims Didiera Eribona, u originalu objavljena 2009., a prevedena deset godina kasnije u izdanju Multimedijalnog instituta i Sandorfa. Potom, prvijenac koji je kao dvadesetjednogodišnji mladić 2014. objavio Édouard Louis, i posvetio ga upravo Eribonu. Louis je zasad na našim prostorima najpoznatiji od ovog trojca, čemu u prilog govori i postojanje dvaju prevoda, na hrvatskom varijetetu naslovljenog Raskrstimo s Eddyjem (2019., Oceanmore), odnosno Gotovo je s Edijem Belgelom na srpskom varijetetu (2018., Laguna). I treći, najskorije objavljen i nagrađen Man Bookerom za 2020. godinu, jeste roman Douglasa Stuarta Shuggie Bain (u toku je priprema prevoda za srpsko izdanje, IPC Media).
Razlike između autorskih pristupa ogledaju se u prelazu od više esejističkog autofikcionalnog tona premreženog teorijskim referencama u slučaju Eribona, do realističnog, i u pojedinim scenama naturalističkog, takođe autofikcionalnog romanesknog pripovijedanja u slučaju Louisa, sve do najvećeg udaljavanja od autofikcije kod Stuarta, koji već samim izborom imena junaka (prema kome je naslovljen roman), uspostavlja granicu između autorske figure i lika. Osim poetičkih pomjeranja ova tri autora, kroz njihove se priče može povući vremenska nit od druge polovine 20. vijeka, tačnije od šezdesetih godina, do početka ovog stoljeća. A na prostornoj mapi, ove tri knjige obuhvataju prostor od škotskog Glasgowa preko sjevernofrancuskih Hallencourta do Reimsa. Eribon pripada starijoj generaciji, koja je odrastala tokom šezdesetih i početka sedamdesetih, Stuart piše o Shuggiejevom djetinjstvu u tačerovskom Glasgowu osamdesetih, dok Louis romaneskno uobličava svoje sazrijevanje tokom devedesetih i početka novog milenijuma.
Klasno uzdizanje kroz obrazovanje
U osnovi sam bio obilježen dvama društvenim presudama: klasnom i seksualnom. Od takvih kazni nema bijega. Nosim u sebi i biljeg jedne i druge. No, kako su se u jednom trenutku mog života sukobile, samoga sam sebe morao oblikovati igrajući jednom protiv druge (Eribon 2019, 217).
Dinamika između klasne pozicioniranosti radničkih porodica u kontekstu uništavanja države blagostanja sa jedne, i prihvatanja sopstvenog gej identiteta s druge strane, tema je u središtu sve tri knjige. Opet, i na ovom nivou se uočavaju varijacije, uslovljene kako poetičkim razlikama, tako i različitim tematskim fokusima. Eribon teorijskim diskursom pokušava da dokuči kako je došlo do propasti ljevičarskih ideja, bilo da su se artikulisale kroz proteste ’68. ili kroz radničke, komunističke partije. Namjera mu je da objasni politički zaokret udesno. Stuart o istim temama ne progovara eksplanatorno, već se koristi romanesknom formom i pogledom dječaka Shuggieja, da bi objasnio devastirajuće posljedice neoliberalne politike Margaret Thatcher na radničke slojeve Škotske. Do rođenja Louisove generacije proces dezintegracije radničke klase već je dovršen i zaokružen. U tom trenutku, već nekoliko generacija živi u uslovima bijede, bez angažovanja u jakim ljevičarskim pokretima, i čini se da neoliberalizmu nema alternative. Kada opisuju socijalnu bijedu, sva tri autora se kreću u sličnom korpusu tema. Opisuju se loši i nesigurni uslovi stanovanja, hronični nedostatak hrane praćen stalnom opsjednutošću da se ona obezbijedi, nemogućnost da se, osim izuzetno, radnička klasa obrazuje.
One of my biggest regrets I think is that growing up so poor I almost had to elevate myself to the middle class to turn around to tell a working-class story (Stuart, 2020).
Sve tri knjige predstavljaju specifičnu formu obrazovnog teksta, koja se uobličava oko teme odrastanja gej dječaka iz radničke porodice. Sa ovim posljednjim u vezi jesu i njihovi lični putevi da se – i kao radnički sinovi i kao gej djeca – doslovce izvuku iz siromaštva i homofobije u kojoj odrastaju, zbog čega su im sužene životne mogućnosti. Obrazovanje kao gotovo jedini način klasne pokretljivosti (iako se i ta mogućnost u savremenim okolnostima sve više zatvara), kako Eribon objašnjava, za njih je ujedno proces približavanja seksualnom i udaljavanja od klasnog identiteta. Sličnom temom se završava i prvi Louisov roman. Međutim, kratkotrajna sreća zbog odlaska iz primarne sredine radi daljeg školovanja, postaje mukotrpan put obilježen sada više ne stidom zbog seksualnog identiteta, već zbog klasnog porijekla. U Louisovom romanu se posljednjom scenom ta tema tek nagovještava, dok je Eribon šire razvija, između ostalog zato što piše sa veće vremenske distance.
U komparaciju, pored ova tri autora, može se uvesti i većina opusa Elene Ferrante, koja na sličan način opisuje razvojni put djevojčica radničke klase. Najpoznatiji je svakako put Elene Cerullo. Po sličnom principu i Sally Rooney u romanu Normalni ljudi oblikuje razvojni put lika Connella. Bilo da opisuju iskustvo gej dječaka, ili heteroseksualnih dječaka i djevojčica, tematizuje se proces obrazovanja kao prelaska u višu klasu, ali bez idealizacije tog puta, i bez nipodaštavanja radničke klase. Cilj ovog korpusa savremene proze, pored svih poetičkh i stilskih razlika, jeste da priču o rodnim i seksualnim identitetima poveže sa radničkim iskustvima. Obrazovni format posebno je stoga pogodan jer jasno ukazuje na tenziju između ovih različitih nivoa oblikovanja pojedinki/naca od strane savremenog kapitalističkog sistema.
Tema klasnog “uzdizanja” kroz obrazovanje nije eksplicirana u Stuartovom prvom romanu, iako je autor već najavio da je završio sa pisanjem drugog, čije se izdavanje očekuje uskoro. Međutim, na metanivou, u samoj Stuartovoj biografiji, kao i u načinu na koji kroz javne nastupe govori o pisanju romana paralelno sa usavršavanjem i materijalnim obezbjeđivanjem života radom u oblasti dizajna, prepoznaje se put gotovo istovjetan Eribonovom i Louisovom. U vezi sa ovom temom posebno je zanimljiva izjava koju je artikulisao u razgovoru sa Bernardine Evaristo, prošlogodišnjom dobitnicom Man Booker nagrade, i što je bitnije, autorkom koja u različim formatima već više decenija piše o iskustvima crnačkih britanskih zajednica. Naime, Stuart kao jedan od postupaka zbog kojih se najviše kaje, ističe sam proces u kojem je morao da prevaziđe svoju klasnu poziciju, da bi se tek nakon „uzdizanja“ do srednje klase mogao osvrnuti unatrag da ispriča radničku priču. Današnje izdavaštvo i književnost na svakom svom nivou – od onoga ko može da piše, ko ima luksuz slobodnog vremena i pogodnih uslova da stvara tekst, preko tema koje se obrađuju – jesu namijenjeni srednjim i višim društvenim klasama.
Stuart svjedoči kako je dobio više od trideset odbijenica za svoj roman, uz komentar izdavača da je riječ o odličnom tekstu koji će biti potencijalno i nagrađivan, ali ga ne prihvataju jer ne znaju kako ga promovisati. U takvom kontekstu sama obrada radničkih priča, agensnost likova iz radničke klase, postaje prekoračenje očekivanja i uzdrmava književni mainstream. Da li je, dakle, dovoljan prvi korak da se osvijesti klasni aspekt književne produkcije i izdavaštva? Da radničke priče postanu predmetom interesovanja? Da li to govori o nekim novim poetikama?
Ženski glas
Sabrina je želela da bude babica. Razlikovala se od drugih devojaka iz sela, koje su uglavnom želele da budu frizerke, sekretarice u lekarskoj ordinaciji, prodavačice, a one najambicioznije želele su da budu učiteljice ili majke i domaćice.
[…] S vremenom, postepeno je smanjila svoje ambicije, kao i moja sestra, želela je da bude hirurg, pa lekar opšte prakse, medicinska sestra, bolničarka i na kraju medicinska pomoćnica u kući (da daje lekove i pere guzice matorima, što radi moja majka) (Luj 2019, 177).
Konačno, tri komparirane knjige Eribona, Louisa i Stuarta, mada primarno pripadaju kvir-radničkoj književnosti, na sljedećem nivou pridavanjem velikog značaja ženskim radničkim iskustvima, otvaraju prostor savezništva između kvir autora i savremenih književnica. U sva tri teksta likovi žena su upečatljivi i razvijeni, te pripadaju različitim generacijama, one su majke, sestre, babe, prijateljice. Za razliku od većine muškocentrične književnosti koja žene svodi na predmet pogleda ili objekat muške seksualne fantazije, žene iz radničke klase u kvir književnosti dobijaju svoj glas. Njihovi životi u ovom korpusu nisu opisani idilično. One žive u teškim uslovima, rade u još težim, često preživljavaju svakovrsno nasilje u porodičnim i partnerskim okvirima, obrazovanje im je po pravilu uskraćeno, kao i reproduktivna prava.
Takođe, kada ova tri autora pišu o ženama, isto kao i kada pišu o gej iskustvu, ne plaše se da zađu u ono što je u književnom (muškom) mainstreamu tabu. Ili preciznije rečeno, opisuju se iskustva abortusa (često nelegalnih i nesigurnih), ranih (neželjenih ili po potrebi sklopljenih) brakova, silovanja u braku. Ti likovi žena nisu idealni, jer nije ni društvo koje ih oblikuje. Eribonova baba je bila nacistička kolaboracionistkinja, koja je dobrovoljno otišla da radi u Treći Rajh, ostavljajući pritom svoju djecu nezbrinutu usred rata. Shuggiejeva majka Agnes jedan je od najupečatljivijih likova savremene književnosti, glamurozna isto toliko koliko i tragično oboljela od alkoholizma, zbog kojeg se raspadaju i ona i njena porodica. Ali Shuggiejev pogled na nju nikada nije osuđujući, već empatičan.
Ovim je likovima žena mnogo toga u društvu u kojem se kreću uskraćeno, ali ono što im nije uskraćeno u samom književnom tekstu jeste pravo na perspektivu, na težnje (barem one i propale), na agensnost. U konačnici, što je umjetnički od posebnog značaja, uvjerljivost i zaokruženost im ne nedostaje. One nisu manje važni likovi od muških. Naprotiv, čak i kada nisu idealne, kada su i same nasilne ili konzervativne, one su saveznice po nejednakosti.
Na osnovu svih ovih aspekata komparacije, odgovori na prva dva pitanja mogu se formulisati na sljedeći način:
1. Ne samo da radničke borbe trebaju savezništva, već upravo LGBTIQ+ i feministička perspektiva, kako se pokazuje u savremenoj književnoj produkciji, predstavljaju nove prostore ljevičarske borbe. Te perspektive nisu parcijalne, i ne dolaze “iza” klasnih pitanja, već upravo one formulišu svoje pozicije na ljevičarskim osnovama, u skladu sa tradicijom koju su još od druge polovine 20. vijeka razvijali aktivisti i teoretičari poput Marija Mielija.
2. Ono gdje politički i teorijski diskursi često zapadaju u zamku čvrstog razgraničavanja, u potrebu da daju prednost jednom nauštrb drugog nivoa analize – kvir i feminističkom naspram radničkom – umjetnički i književni diskurs uspijeva da prikaže u svoj kompleksnosti, koja odgovara samim življenim iskustvima. U tom smislu, angažovana umjetnost nije samo puki dodatak emancipatorskim pokretima, već ima mnogo širi potencijal artikulacije složenih ideja i njihovog komuniciranja sa najširim čitalačkim krugovima.