Zemlja “divlje ljepote” uskoro će morati promijeniti turistički slogan jer toliko pretjeruje s izgradnjom u nacionalnim parkovima da od ovog divljeg uskoro neće ostati ništa. Brzina kojom Crna gora prolazi proces od ilegalne gradnje do legalizacije i promjene zakona na korist turističkih i energetskih investicija u zaštićene dijelove prirode, čini se brža nego u ostalim usporedivim zemljama. Pred argumentom investicija struka i zainteresirana javnost ostaju gotovo nemoćni.
Podilazeći interesima “privilegovanih pojedinaca” u Nacionalnom parku “Skadarsko jezero” mogla bi uskoro nići dva luksuzna turistička naselja, Porto Skadar Lake i naselje Mihailovići, sa 600 smeštajnih jedinica i 30 vezova za plovila. Takav razvojni scenario promoviše Nacrt Prostornog plana posebne namjene (PPPN) koji je krajem jula usvojila crnogorska Vlada.
Nataša Kovačević, izvršna direktorka NVO Green Home, upozorava da ovaj plan donosi “ugrožavanje prirode, neodržive projekte gradnje, i podilaženje interesima privilegovanih pojedinaca”. Pored mega turističkih infrastruktura, nastavlja Kovačević “u zoni Mihailovići, koja predviđa tri puta više turista nego stanovnika u Virpazaru, favorizuju se nautički turizam, marine i komercijalna pristaništa na preko 15 lokacija sa zimskim skloništima, servisima za jahte i plovila nepoznatih veličina”. Postojeći plovni putevi se kreću od 1.8 do 4m dubine gaza plovila, stoga se planira prekopavanje dna jezera i rijeke Bojane, što bi,zaključuje ona “značilo ekološku katastrofu za hidrološki i biološki sistem jezera”.
Predlagač obrazlaže da se smeštajni kapaciteti ne planiraju u zonama najstrožeg režima zaštite, te da će se insistirati na adaptaciji postojećeg stambenog prostora u apartmane, gradnji u okviru postojećih struktura i gradnji eko-naselja, smatrajući da time ostaje veran deklarativnom opredeljenju Vlade da očuva prirodne odlike i graditeljsko nasleđe najvećeg od pet nacionalnih parkova u Crnoj Gori.
Meštani i organizacije posvećene ekologiji, međutim, sasvim drugačije tumače Nacrt. Predstavnici kampanje Spasimo Skadarsko konstatuju da bi izgradnja Porto Skadar Lake-a i apartmana u Mihailovićima nanela nepopravljivu štetu ambijentu koji uživa status značajnog ornitološkog područja (IBA) i nalazi se na svetskoj listi močvara od međunarodnog značaja (RAMSAR), a koji je crnogorska Vlada u obavezi da štiti i kao kandidat za mreže Emerald i Natura 2000.
Oaze ilegalne gradnje
Uprkos ustavnom određenju Crne Gore kao ekološke države, nacionalni parkovi, koji zahvataju gotovo desetinu njene teritorije, ni do sada u praksi nisu uživali zadovoljavajuću zaštitu. Istraživački centar MANS je, primera radi, još 2009. godine objavio rezultate istraživanja ilustrativnog naslova: “Skadarsko jezero – nacionalni park ili oaza nelegalne gradnje“. Studija je u regionu detektovala veliki broj nelegalnih, mahom komercijalnih, ugostiteljskih i turističkih objekata. Za Prokletije je iste godine status nacionalnog parka izvojevan upravo sa željom da se time zaštite od daljeg uništavanja. Slična je situacija i u NP Lovćen, odavno ugroženom zgradama koje niču “preko veze”, a zarad čije gradnje ponekad, pored prirode, stradaju i istorijski objekti.
Uticaj devastacijskih faktora koje je pre desetak godina apostrofirao MANS – slabi ljudski i tehnički kapaciteti nadležnih državnih organa, nedostatak kontinuirane inspekcije, adekvatne i detaljne planske dokumentacije, uz nedostatak političke volje za primenu zakona i propisa i ogroman pritisak kapitala – u međuvremenu se samo povećao. Raspolaganje prostorom i prirodnim resursima je u Crnoj Gori, naime, dogmatski i demagoški podređeno strategiji privlačenja direktnih stranih “investicija” i (navodnom) razvoju uslužnog sektora u oblasti turizma.
Kako ilustruje Kovačević za Bilten: “Poslednje dvije decenije smo svjedoci devastacijske gradnje na obali, prilikom koje je planovima primorskih opština do 2020. godine bilo predviđeno preko 800.000 stambenih i turističkih jedinica, što znatno prevazilazi postojeći broj stanovnika u Crnoj Gori. Planirani udio građevinskih površina obalnog područja od 15,5% premašuje onaj koji postoji u npr. Dubrovačko-Neretvanskoj županiji Hrvatske čak 4 puta što jasno govori o preobukiranosti obale, ali i unosnim zaradama u građevinskom biznisu za pojedince na uštrb kvaliteta življenja i životne sredine građana”. Da li se sada sa “potrošene” obale prelazi na zaleđe?
Đedovina na dobošu
“Stavljanje đedovine na doboš” je u zemlji propalog (i tendenciozno uništavanog) realnog sektora mnogima, priznajmo, poslužila kao slamka spasa, što je za takvu strategiju pribavilo delimičnu i privremenu podršku. Ipak, kako vreme prolazi, ekstraktivistička priroda direktnih stranih investicija i luksuznog turizma postaje sve očiglednija1, a njihove negativne posledice sve češće kritikovane. Ne može se reći da je ikada bilo lokacija za megalomanske rizort-ove, port-ove i bej-ove koje nisu bile problematične, ali je činjenica da njihovo dalje množenje zahteva žrtvovanje sve većeg udela teritorije i sve ranjivijih ambijenata, pa izaziva i sve jasnije formulisan otpor.
Zato se državni vrh u sprovođenju opisanih prostornih politika (ili “totalne rasprodaje” Crne Gore) oslanja na jaku formalnu i neformalnu centralizaciju, koju su institucionalno restrukturiranje i izmene legislative u poslednjih nekoliko meseci radikalizovali.
Pre svega, u oktobru je donesen već ozloglašeni Zakon o prostornom planiranju i izgradnji objekata, koji vezuje ruke potencijalno jogunastim lokalnim samoupravama i preostale poluge planiranja prepušta Podgorici. U međuvremenu donesena akta nižeg reda – pomenuti Planovi područja posebne namene koje, da ironija bude veća, izrađuje privatna firma pod nazivom Republički zavod za urbanizam i projektovanje , i državne studije lokacije – u praksi olakšavaju posao “investitorima”, tretirajući ambijente viđene za “valorizaciju” kao prazna mesta bez geološke, biološke i kulturno-političke povesti.2
Zakon za kreativne interpretacije
U delu koji se tiče nacionalnih parkova Zakon ostavlja mogućnosti za kreativno tumačenje. Kako je za Bilten komentarisala istraživačica u oblasti urbanog razvoja Sonja Dragović: “Zakon ne predviđa strogu zaštitu ovih prostora od potencijalno štetnih graditeljskih poduhvata, već otvara prostor za devastaciju pod krinkom ’razvojnih projekata”. To je bila jedna od zamjerki na Nacrt tokom javne rasprave održane prošlog ljeta, na koju su iz Ministarstva odgovorili da se “naseljima koja postoje u nacionalnim parkovima mora kroz plansku dokumentaciju obezbijediti uređenje i razvoj”. U skladu sa tim je Scenario 2 PPPNSJ-a sa početka teksta, kojim se odobrava apartmanizacija Skadarskog jezera, nazvan Održivi razvoj. U skladu sa krupnim rečima, da, ali i krajnje ironično, ako se uzme u obzir da su upravo meštani Virpazara pre nekoliko godina zahtevali od resornog Ministarstva za održivi razvoj i turizam da spreči svaku dalju gradnju do donošenja PPPNSJ, a sve u nadi da će taj akt biti u skladu sa nekadašnjim, strožim propisima.
Stvaranje uslova za razvoj lokalnih zajednica svakako ne deluju kao prva briga predlagaču PPPNSJ, koji je istovremeno i predlagač sasvim nedavno odbačenog nacrta izmena Zakona o eksproprijaciji. Po njemu bi i ono malo nerasprodate imovine u CG, ako se za nju pojavi interes “investitora”, država mogla da otkupi od vlasnika po ceni koju sama odredi3. Akumulacija razvlašćivanjem u Crnoj Gori naprosto nije metafora.
Prošlogodišnje izmene zakonodavstva i ingerencija stvorile su, pritom, interregnum, stanje prilagođavanja novim institucijama koje su upućeni uspeli vešto da iskoriste. Ono je doprinelo pomenutom neformalnom aspektu centralizacije. Enes Drešković, bivši direktor NP Prokletije, tvrdi da za njegovog mandata (2009-14) u nacionalnom parku nije bilo nelegalne gradnje, na koju se meštani sve češće žale u poslednje dve godine, dok Denis Rugovac za mahinacije, nepotizam i zloupotrebu službenog položaja koji su doveli do rasplamsavanja nelegalne gradnje i nekontrolisanu seču šume okrivljuje lično aktuelnog direktora, Elvira Klicu.
Pošasti balkanskog poluostrva
Opisane probleme dodatno otežava i aktuelna pošast balkanskog poluostrva – hidroelektrane. NP Durmitor aktuelno ugrožava jedan od zloslutnih projekata izmena krajolika zarad iskorišćavanja hidroenergetskih potencijala. U pitanju su “povampireni” projekti hidrocentrala Buk Bijela i Foča, čija je izgradnja još sedamdesetih odbačena zbog procene štetnog uticaja na zaštićeni region kanjona Tare u Crnoj Gori, koji je istovremeno i svetska baština i deo n.p. Durmitor. UNESCO je sredinom osamdesetih razmatrao predlog da se zbog opasnosti od izgradnje hidroelektrane na Tari NP Durmitor uvrsti u listu svetske ugrožene baštine. Istraživački centar Aarhos iz Sarajeva je u saradnji sa još četiri organizacije nedavno tužio Bosnu i Hercegovinu okružnom sudu u Banja Luci zbog kršenja konvencija Aarhus i Espo i neregularnosti u proceduri izdavanja dozvola za ove projekte.
Na konferenciji o mini hidroelektranama u Crnoj Gori, Srbiji i Bosni i Hercegovini, koju je nedavno organizovao MANS, zaključeno je da su u sve tri države na delu slični procesi: firme čiji su vlasnici bliski vlasti od stanovništva dobijaju ogromne subvencije, a za sobom ostavljaju pustoš. U slučaju Crne Gore, u više od 9.6 miliona eura koje su firme Hidroenergija Montenegro iz Berana, Kronor, Igma Energy i Synergy uprihodovale u periodu od 2014. do 2017.godine, čak 5.3 miliona eura, uprihodovano je iz subvencija. Posebnu bojazan izazivaju nagoveštaji transformacije nacionalnih parkova u deoničarska društva spremna za privatizaciju.
Razaranje nacionalnih parkova predstavlja tužnu krajnost na kontinuumu devastacije prostora i prirodnih resursa u CG. “Netaknute kamenite obale jezera, ostrvca, mnoga sa manastirima na njima, močvarna područja, šume vrbe, otvorene vode i milja plutajuće vegetacije koja su dom, kako se procijenjuje, za više od 281 vrsta ptica, 48 vrsta riba, 50 vrsta sisara, brojnih vodozemaca i insekata uključujući i neke od najugroženijih životinja u Evropi, kao što je rijedak kudravi pelikan-rezidentna ptica“, koje prete da nestanu na Skadarskom jezeru, podeliće sudbinu mnogih već izrovanih, spaljenih, izbetoniranih i privatizovanih ambijenata i staništa. Razlika je često više u statusu nego u suštini, budući da Crna Gora još formalno štiti Durmitor (sa Tarom), Prokletije, Lovćen, Biogradsku goru i Skadarsko, ali, recimo, nema ni jedno morsko zaštićeno područje.
Glas domaće stručne javnosti je ućutkan u okolnostima u kojima prilagođenja zakonskog okvira pribavljaju legalitet nelegitimnim procesima. Stručnjaci, aktivisti i meštani zato ovih dana polažu nade u međunarodne institucije – od RAMSAR-a i Bernskog sekretarijata, preko UNESCO-a, do resornih institucija Evropske Unije. Opisani destruktivni procesi, koji su u suprotnosti sa obavezama preuzetim u procesu pristupanja EU i obavezom Crne Gore da zaštiti staništa i vrste od značaja za Evropsku zajednicu, naime, eskaliraju upravo u trenutku otvaranja pristupnog Poglavlja 27, koje se tiče zaštite životne sredine. Nadajmo se da će bar u slučaju crnogorskih nacionalnih parkova dugoročni interes opstanka života nadvladati kratkoročni interes kapitala.
- Primera radi, opština Tivat je pre nekoliko meseci oprostila luksuznom naselju Porto Montenegro oko 5 miliona evra poreza (izgrađenom na mestu i umesto uspešno poslujućeg Remontnog zavoda Sava Kovačević) [↩]
- PPPN za područje obale tako čitavu obalsku zonu, bez izuzetka, namenjuje turizmu, sa predviđenim višestrukim rastom obima te delatnosti do 2030. i na lokacijama na kojima se već ispoljavaju ozbiljni nedostaci komunalne i saobraćajne infrastrukture (U Kotoru i Tivtu po 4 do 6 puta). Umesto klubova za jedrenje ucrtavaju se golf tereni, a sasvim prenebregava postojanje staništa ugroženih vrsta. [↩]
- ”Vlada je predložila dopune Zakona o eksproprijaciji na zahtjev Katari Diara koji gradi stambeno-turistički kompleks kod Plavih horizonata, dijelom i na privatnoj imovini koju vlasnici nisu voljni da prodaju. Sličan projekat u toku je za Buljaricu, gdje se Vladi javio arapski investitor.” [↩]